Быйыл норуот тапталлаах ырыаһыта, уостан түспэт ырыалары айан хаалларбыт Валерий Ноев төрөөбүтэ 85 сылын туолла. Манан сиэттэрэн хас да өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тэрээһиннэр буолан аастылар. Кини төрөөбүт, үлэлээн-хамсаан ааспыт улуустарыгар, Мэҥэ Хаҥаласка уонна Аммаҕа, Дьокуускай куоракка талааннаах мелодист туһунан ахтан-санаан аастылар. Онтон “Тэтим” саха араадьыйатын “Сарыал” диэн ааспыт кэм сүрэхтэн сүппэккэ, уостан түспэккэ ылланар ырыаларын иһитиннэрэр музыкальнай биэриитигэр биир дойдулаахпыт, эрэдээктэр Татьяна Степанова бэртээхэй биэриини оҥорон кини төрөөбүт күнүгэр, сэтинньи 20 күнүгэр оҥорон таһаарбыта. Бу биэриигэ СӨ норуодунай артыыһа, СӨ ырыа айааччыларын Сойууһун бэрэссэдээтэлэ, Валерий Ноев аатынан ырыа күрэҕин дьүүллүүр сүбэтин чилиэнэ Алексей Егоров олус истиҥ, иһирэх ахтыыны оҥорбута.
“Мин оҕо уонна эдэр эрдэхпиттэн Валерий Ноев ырыаларын истэн, киниттэн иэйии кутун иҥэриннэҕим. Кинини чахчы да ымыылаах ырыаһыт, бастыҥ толорооччу, доҕуһуолдьут, композитор, мелодист быһыытынан үрдүктүк сыаналыыбын уонна саныыбын. Кини дьоҥҥо-сэргэҕэ саха ырыатыгар саха кутун-сүрүн, кини дьикти дьүрүһүнүн иҥэрбит уонна уратытык туойбут-ыллаабыт киһи буолар. Онон саха норуота барыта кини аатыгар сүгүрүйэр уонна киэн туттар. Кини билигин 24 ырыата уостан түспэккэ ыллана сылдьар. Онтон мин бэйэм Валерий Власьевич “Киһиэхэ төрөөбүт дойдута” уонна “Быраһаай күөх сайын” диэн ырыаларын олох хайдах эрэ ойуччу тутабын. Кини 1975 сыллаахха күн сириттэн барбыта. Онно биһиги музыкальнай училищаҕа үөрэнэ сылдьан кини ырыаларын олус сэргиирбит. “Быраһаай күөх сайын” диэн ырыатын аан бастаан истээт, сүрэхпэр дириҥник киирбитэ уонна бары да муусукаҕа үөрэнэ сылдьар дьон ол ырыаны тыаһатан, ыллаан киирэн барбыппыт. Бу ырыа бэйэтэ туспа композиционнай ис хоһооннооҕуттан, дириҥ иэйиилээх ырыа буоларыттан олус сөхпүппүт. Онтон “Киһиэхэ төрөөбүт дойдута” диэн ырыа дьиҥ аата “Иэйии” диэн. Ол гынан баран Семен Данилов хоһоонун быһыытынан дьоҥҥо-сэргэҕэ “Киһиэхэ төрөөбүт дойдута” диэнинэн биллэр. Бу ырыа миэхэ улахан оруоллаах. Аан бастаан араадьыйаҕа истибитим. Ырыаны Майа дьахталларын хорун кытта толорбута. Ону истэн баран хайдах эрэ дууһам ортотунан киирбитэ. Саха норуотугар итинник хорунан толорууга композиционнай, ураты толорууну наһаа сөхпүтүм. Билиҥҥээҥҥэ диэри уратытык иһиллэр. Майа хора Валерий Ноевтыын бу ырыаны истиҥ иэйиилээхтик да биэрбиттэр эбит дии саныыбын. Бу ырыа норуот туох баар иэйиитин, дойдутугар тапталын, айылҕаҕа сүгүрүйүүтүн барытын биэрэр. Хоһоону өссө дириҥэтэр, киһиэхэ хайдах эрэ олус дууһатыгар тиийэр, сүрэхтэрин өрүкүтэр, өйдөрүн көтүтэр гына толордоҕо дии.
Валерий Власьевич дьиҥинэн доруобай оҕо төрөөбүт. Ол гынан баран үс сааһыгар атаҕын өлөрбүт. Ол олоҕор уонна доруобуйатыгар улахан охсуулаах буолбута. Оҕо эрдэҕиттэн наһаа музыкаҕа чугас эбит. Аҕата сэбиэскэй-партийнай, бэрт өйдөөх, үтүөкэннээх киһи эрдэ олохтон барбыт. Ийэтэ өр сылларга куруутун поварынан үлэлээбит. Кэргэнэ өлбүтүн кэннэ икки уолун ииппит. Үс сыл курдук Маттаҕа санаторийга олорбуттар. Онтон Майаҕа көһөн кэлбиттэр. Оччолорго онно дьэ уус уран самодеятельность саамай сайдан аҕай турар кэмэ этэ. Онон кини кэлээт музыка эйгэтигэр төбөтүнэн умса түһэр. Кыра сааһыттан балалайкаҕа оонньуу үөрэммит. Ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттаҕына абаҕата гармошка ылан биэрбит. Онон гармошкаҕа наһаа үчүгэйдик оонньуур буолбут. Онтон кэлин чугас дьоно көмөлөөн баян ылан биэрбиттэр эбит. Ол иһин оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан улахан дьону кытта тэҥҥэ кэнсиэртэргэ баянынан доҕуһуоллуур буолбут. Ахсыс кылаас кэнниттэн музыкальнай училищаҕа баян кылааһыгар киирбит. Онно олус үчүгэйдик үөрэммит. Уопсайынан Валерий Власьевич үөрэҕэр олох үчүгэй эбит. Ордук чуолаан математикаҕа. Улахан музыканнар бары математикаҕа күүстээхтэр этэ. Онон бу чахчыны билэн баран олох соһуйбатаҕым. Үөрэнэ сылдьан атаҕын эпэрээссийэлэппит. Инньэ гынан үс ыйы быһа балыыһаҕа сыппыт. Инньэ гынан училищаҕа биир сезон үөрэнэн баран тохтоон хаалбыт. Онтон салгыы тиийэн орто оскуоланы бүтэрбит. Оскуолатын бүтэрэн баран Улан Үдэҕэ Илин Сибиирдээҕи култуура институтугар үөрэнэ тиийэр. Онно эмиэ ситиһиилээхтик үөрэнэр. Ол гынан баран эмиэ доруобуйатынан үс курс курдук үөрэнэн баран төннөн кэлэр. Ити эрээри айылҕаттан айдарыылаах буолан, нотанан грамотаны олох үчүгэйдик билэр, бэйэтигэр сөп түбэһэр гына ылыммыт эбит. Ол иһин киһи кини ырыаларын өйдөөн истээрин эрэ, бэйэтэ композиционнай тутуллаахтар. Киириилээх, тахсыылаах. Барытын ымпыгар-чымпыгар тиийэ оҥорор. Айымньы ис хоһоонунан оҥорон, олох композитор курдук ырыаны айан таһаарар. Онон мин кинини композитор- ырыа айааччы диибин. Холобура ылан көрүөххэ уоллаах кыыһыгар анаан “Кыракый уолчааным”, “Кыччыгый кыысчааным” ырыалары. Кыыһыгар анаан суруллубут ырыа тылын Валерий Власьевич бэйэтэ суруйбута. Хайдахтаах курдук ураты истиҥнэрий. Төрөппүт оҕотугар үөрүүтэ-көтүүтэ барыта бэриллибит. Кини 1965 сыллаахха ыал буолбута дии. Дора Санникова диэн кыыһы кэргэн ылан, икки оҕолонон аҕа буолар үөрүүтүн биллэҕэ дии. Билигин оҕолоро ыал буолан, Ноевтары салҕаан сиэн бөҕөтө. Олох салҕанар. Утумнааччылар бааллар. Эппитим курдук Валерий Власьевич элбэх ырыаларын тылын бэйэтэ суруйбута. Ол хоһоонноро уус ураннаан игин буолбакка, бу биһиги күннэтэ тутта сылдьар боростуой тылларбытынан суруллубуттар. Онтуката хайдах эрэ киһи сүрэҕин ортотунан, киһи манньыйар гына иһиллэр. Ол иһин бэйэлэрэ суруйар мелодистартан кини уратытык көстөр. Кини ырыалара үксүн кэриэтэ оҕолоругар эрэ буолбакка, айылҕаҕа, дойдуга сүгүрүйүү ырыалара. Дьиҥинэн норуокка эргийэ сылдьан ылланар 30-ча ырыата биллэр. Онтон дьоно этэллэринэн 50-ча ырыаны хаалларбыт. Ол гынан баран ырыа барыллара эрэ. Ыллаан хаалларбатах. Аҥардас “Күөрэгэй” туһунан сэттэ ырыалаах эбит. Онтон биһиги түөрт ырыаны билэбит. Аны өссө төгүл кинини мин тоҕо композитор-ырыа айааччы диирбин эбэн этиэм этэ. Кини ити ырыаларын таһынан инструментальнай балладалары, сюиталары, ону сэргэ кини ырыалара түөрт грампластинкаҕа ууруллан тахсыбыттара. Ленинградскай консерваторияны бүтэрбит саха биллиилээх баяниһа Радомир Борисов Валерий Ноев 20-чэ ырыаларын баяҥҥа обработкалаан оҥорбута. Ол курдук улахан музыканнар кинини үрдүктүк сыаналыыллар, ураты тутуллаах, интэриэһинэй музыкант быһыытынан. Ити “Хатыҥчааным” диэн ырыатын истэ-истэ сөҕөр этибит. Саха ырыаларыгар суох ураты гармоническай айымньы. Валерий Ноев курдук ураты куоластаах киһи дэҥҥэ төрүүр быһыылаах. Наһаа киэҥ диапазоннаах. Кини аатын үйэтитиигэ үлэ бөҕө бара турар. Кэнсиэртэр, араас тэрээһиннэр төрөөбүт дойдутугар, Дьокуускай да куоракка буолаллар, буолуохтара да турдаҕа. Киһи саамай үөрэрэ, кини ырыатын эдэрдэр толороллор. Наһаа манньыйан, астынан туран, маннык кэрэ мелодия диэн өйдүүллэриттэн тус бэйэм наһаа астынабын. Ол курдук кини ырыата хаһан да өлбөт-сүппэт”, — диэн Алексей Васильевич “Сарыал” биэриигэ санаатын атастаспытыттан быһа тардан аҕаллыбыт.
Биэриини толору биһиги телеграм каналбытыгар бу сыһыарыынан киирэн истиэххитин сөп.
Манна эһиги Валерий Ноев уостан түспэт ырыаларын бэйэтин да, атын да дьон толоруутугар истиэххитин сөп. Биэриини бэлэмнээтэ эрэдээктэр Татьяна Степанова, режиссер Мария Новгородова.
“Амма олоҕо” хаһыат