Биллэрин курдук хайа баҕарар Судаарыстыба бэйэтин историятын төһө кичэллээхтик тутарыттан, архыыбын хайдах көрөрүттэн-истэриттэн, харайарыттан кини ис кыаҕа, таһыма уонна модуна көстөр. Архыып былыр-былыргыттан билиҥҥэ дылы история чахчытын кэрэһэлиир докумуоннары харайар аналлаах тэрилтэ буолар. Архыып баар буолан кырдьыктаах история суруллар, онно хараллар докумуоннар сыаната биллибэт күндү баай, харах харатын курдук харыстанар сүдү кылаат буолаллар. Бу күннэргэ Амма улууһун архыыба сэдэх докумуоннарынан байытылынна.
Амма улууһун муниципальнай архыыбыгар күн бүгүн барыта 96 фонда баар. Ол иһиттэн 80 фонда үлэни көҕүлүүр, салайар үлэ өттүгэр докумуоннар ол эбэтэр улуус, нэһилиэктэр, депутаттар Сэбиэттэрин, улуус тэрилтэлэрин дьаһаллара, уураахтара, быһаарыылара, финансовай-хаһаайыстыбаннай отчуоттара, производственнай мунньахтар боротокуоллара, үлэ былааннара, отчуоттара нэһилиэктэр хаһаайыстыбаннай кинигэлэрэ буолаллар, ону таһынан улуус историятыгар, экологиятыгар сыһыаннаах докумуоннар, Сэрии, тыыл бэтэрээннэрин ахтыылара, барыта 16 000 кэриҥэ кумааҕынан докумуон баар. 14 фонда — биллиилээх кыраайы үөрэтээччилэр тус докумуоннара, уонна киинэ, хаартыска фондалара бааллар. Сэдэх историческэй суолталаах докумуоннартан архыыпка латинскай тылынан суруллубут Алексей Кулаковскай, Иван Арбита кэминээҕи 1928-1932 сыллаахха суруллубут хоһоон хомуурунньуга, гражданскай сэрии кыттыылаахтарын, аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан барбыт, сэрииттэн эргиллибиттэр уонна сураҕа суох сүппүт дьоннор испиэһэктэрэ, коммунистическай партия чилиэннэрин учетнай карточкалара уонна да атын докумуоннар бааллар.
Быйыл биһиги Аммабытыгар XIV-с «Олонхо Ыһыаҕа Аммаҕа: эпос, утум салҕаныыта, сайдар саҕахтар» Өрөспүүбүлүкэтээҕи билим методическай кэмпириэнсийэтэ, XVII-с өрөспүүбүлүкэтээҕи «Саҥарар саҥам сататын сабаҕалааҥ, этэр тылым эгэлгэтин эридьиэстээҥ» Олоҥхо Ыһыаҕа ыытыллыбыттарын чэрчитинэн, Аммаҕа сыһыаннаах элбэх докумуон түмүллэн уонна үөрэтиллэн муниципальнай архыып харайыытыгар сэдэх докумуоннар киирдилэр. Ол курдук:
- И.С.Жараев аатынан аудиовизуальнай Киин үлэһиттэрэ «Аммаҕа ыһыах.1944 сыл» киинэдокумуону уонна Аммаҕа Олонхо Ыһыаҕын бүттүүн уһулбут видеоматериаллара;
- Михаил Носов Аал Луук мас хартыынатын быһаарар, ону таһынан Болугур нэһилиэгэр Сырдык Сулус сиригэр 2018 сыллаахха көстүбүт көһүйэ туорума ханнык кэм иһитэ буоларын улахан чинчийии түмүгүнэн XII-с үйэ Кулун атах култууратын туоһулуур иһит буоларын бигэргэтэр биллиилээх этнограф, история билимин доктора, профессор Розалия Иннокентьевна Бравина туоһу суруктара;
- Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар кыһалҕаларын Института 1950 сыллаахха Соморсун нэһилиэгэр экспедициянан кэлэн чинчийии үлэтин ыытан Арыылаах холкуос туруу үлэһитэ 70 саастаах Марфа Васильевна Ефремова былыргы саха оҕолорун оонньууларын уонна Ыһыах сиэрин-туомун туһунан кэпсээбитин сурукка тиспит докумуоннара.
Бу курдук Амма улууһун архыыба быйыл сэдэх докумуоннарынан байытылынна. Докумуоннар улуус архыыбыгар үйэ-саас тухары кичэллээх харайыыга киирдилэр. Этиллибит докумуоннарга сыһыаннаах иһитиннэриилэр, хаартыскалар эбэтэр ахтыылар, ону таһынан Амма улууһун историятын кэрэһэлиир былыргы сэдэх суруйуулар, кэпсээннэр, хаартыскалар онтон да атын туоһулуур докумуоннар баар буоллахтарына, улуус муниципальнай архыыбыгар күүтэбит. Норуот быһыытынан сайдыыбытыгар, инники кэскилбитин түстүүрбүтүгэр төрөөбүт дойдубут историятын үөрэтии, билии ону үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдии, интэриэһи үөскэтии сүҥкэн суолталаах.
Катерина ОКОРОКОВА, Амма улууһун муниципальнай Архыыбын салайааччыта