Бүгүн кулун тутар 10 күнэ – Арассыыйа Архыыбын күнэ. Бу күн 2003 сыллаахха олохтоммута уонна Петр I 1720 сыллаахха “Генеральный регламент” диэн бастакы судаарыстыбаннай актаҕа илии баттааһынын кытта сибээстээх. Амма улууһугар архыып 1930 сыллаахха тэриллэн быйыл 95-с сылын улуус историятын харайыыга таһаарыылаахтык үлэлии олорор. Ити эрээри икки кырачаан хостор билиҥҥи кэм ирдэбилигэр эппиэттээбэттэр.
Архыып тэриллиэҕиттэн кини өҥөтүнэн туһанааччы сыллата эбиллэн иһэр. Кэнники сылларга сыыппара киирэн туһанааччы дьон өссө элбиир. Амма улууһун архыыба төһө да кыараҕастык олордор, бу кырачаан хоско күннэтэ элбэх киһи сылдьан бэйэтигэр наадалаах матырыйаалларын булар. Манна икки исписэлиис күннэтэр түбүгүрэр, улуус историятын харайаллар, дьоҥҥо өҥөнү оҥорор, наадалаах матырыйаалларын булалларыгар, атын да наадыйар боппуруостарыгар сүбэ буолаллар. Ол курдук бу суолталаах үлэни муниципальнай архыып салайааччыта Катерина Окорокова уонна сүрүн исписэлиис Анна Соловьева кыһаллан туран толороллор.
“XV үйэ саҕаланыытыгар Москваҕа докумуоннары харайар архыып тэриллибитэ биллэр. Онтон XVIII үйэҕэ Петр 1 ыраахтааҕы архыыбы сааһылааһыҥҥа улахан суолта биэрэн архыыптары тэрийэн үлэлэтэн саҕалаабыт. Онтон Саха сиригэр 1922 сыллаахтан докумуоннарга улахан суолта бэриллибит. Биһиги улууспутугар оройуон буолан бигэргэниэхпититтэн ыла докумуону чопчулааһын, харайыыга анал үлэһит ананан архыып салаата тэриллибитин билэбит.Онон билигин архыыппытыгар балайда докумуон хараллан турар буолуохтаах. Элбэх киһи архыып өҥөтүнэн туһанабыт. Инникитин да өр сылларга хараллыбыт докумуоннартан история дьиҥ чахчыларын туһунан кэлэр көлүөнэ өссө күүскэ туһаныа, суруйуо турдаҕа. Архыып үлэтигэр билиҥҥи үйэҕэ дириҥ билиилээх, тулуурдаах, дьон кыһалҕатын өйдүүр, көмөлөһөр дьоннор үлэлииллэр. Архыып докумуоннарынан бигэргэнэн араас таһымнаах кинигэлэр суруллаллара элбээтэ. Аны тэрилтэлэр араас докумуоннара онтон да атын докумуоннар сыллата эбиллэн иһэллэрин көрөбүт. Архыып салайааччыта Катерина Сольскиевна Окорокова үлэни сатаан тэрийэр, уопуттаах салайааччы. Сыллата хараллар докумуон элбииринэн сибээстээн уонна ол хараллар докумуоннар ирдэбиллэрэ күүһүрэн иһэринэн — кабинеттара олус кыараҕас, ирдэбилгэ эппиэттээбэт диэххэ сөп. Мин саныахпар архыыпка хараллар докумуоннары сэргэ, улуус таһаарар кинигэлэрэ барыта хараллыан наада. Онон инникитин биһи улууспут архыыбын үлэтэ бары ирдэбилгэ эппиэттииригэр анал дьиэ баара буоллар диэн баҕа санаалаахпын. Манна үлэлиир кыргыттары Катерина Сольскиевнаны, Анна Павловнаны, өр сыл үлэлээбит Екатерина Васильевна Аманатованы ис сүрэхпиттэн идэлээх күннэринэн эҕэрдэлиибин, таһаарыылаах үлэни, туйгун доруобуйаны баҕарабын уонна саҥа дьиэлэнэн-уоттанан үлэлэрин усулуобуйалара тупсарыгар баҕарабын”, — диэн этэр СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Амма нэһилиэгин уонна Амма улууһун бочуоттаах олохтооҕо Александра Шестакова.
“Амма улууһун архыыбын кэллэктиибин Арассыыйа архыыбын күнүнэн истиҥник эҕэрдэлиибин! Өр кэмҥэ ʏлэлээбит архыып ʏлэтин бэтэрээнигэр Екатерина Васильевна Аманатоваҕа уонна билигин айымньылаахтык үлэлии сылдьар салайааччы Катерина Сольскиевна Окороковаҕа бэйэм чинчийэр үлэлэрбэр элбэх архыыбынай матырыйаал ылан туһаммыппар барҕа махтал тиэрдэбин. Ол курдук архыып матырыйаалларын туһанан элбэх улуустааҕы уонна ɵрɵспʏʏбʏлʏкэтээҕи кэмпириэнсийэлэргэ кыттыбытым. «Земля моя, Амгинская» диэн 5-с кылаас учебнигын, Амма улууһун атлаһын, «Семен Давыдович Григорьев» диэн кинигэ тахсыбыттара. Быйылгы сылга бэчээттэнэн тахсыахтаах Болугур нэһилиэгин историятын кинигэтигэр эмиэ элбэх архыыбынай докумуоннар киирдилэр. Инникитин архыыбынай матырыйаал элбээн иһэринэн сибээстээн, дьон ʏлэлииригэр туспа хос баара буоллар олус ʏчʏгэй буолуо этэ диэн баҕа санаалаахпын. Оччотугар өссө элбэх киһи кэлэн архыып өҥөтүнэн туһаныа этэ”, — диэн Амма улууһун, Болугур нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, кыраайы үөрэтээччи Тимофей Никифоров санаатын тириэрдэр.
“Архыып былыр-былыргыттан билиҥҥэ дылы история чахчытын кэрэһэлиир докумуоннары харайар аналлаах тэрилтэ буолар. Күннэтэ архыып үлэтэ кэҥиир, сайдар, суолтата үрдүүр. Докумуоннары сөптөөхтүк тутуу, харайыы, туһаҕа таһаарыы дьоҥҥо күүс-көмө, тирэх буолар. Норуот быһыытынан сайдыыбытыгар, инники кэскилбитин түстүүрбүтүгэр төрөөбүт дойдубут историятын үөрэтии, билии ону үүнэр көлүөнэҕэ тиэрдии, интэриэһи үөскэтии сүҥкэн улахан суолталаах. Архыыпка хараллар дьыалалар хас биирдии улуус олохтооҕун, тэрилтэлэр дьылҕаларын кэпсииллэр, кинилэр олохторо архыыпка уһуур, кинигэҕэ суруллан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ ааҕылла турар. Онон баҕарыам этэ докумуоннар сөптөөхтүк харалларын туһугар инникитин улууспутугар саҥа тупсаҕай, аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир архыып дьиэтэ тутулларыгар, оччотугар олохпут историятын кэрэһилиир докумуоннарбыт үйэлэрэ уһуохтара, оттон үлэһиттэргэ үлэлиир усулуобуйалара тупсан салгыы үлэлииргэ эбии кыаҕы биэриэҕэ. Түгэнинэн туһанан Катерина Сольскиевнаны, Анна Павловнаны, архыып үлэтин бэтэрээннэрин идэлээх күннэринэн истиҥник эҕэрдэлиибин уонна тус олохторугар дьолу, кытаанах доруобуйаны, сыралаах үлэҕит сыаналанан, дьон-сэргэ билиниитин, махталын ыла тураргытыгар баҕарабын! Үлэҕитигэр саҥа кирбиилэри, өссө да үрдүк ситиһиилэри, биллэр-көстөр үтүө түмүктэри, Аммабыт улууhун архыыба ɵссɵ да сайда, кэҥии, тэнийэ турдун”,- диэн «Мээндиги нэhилиэгэ» тыа сирин түɵлбэтин баhылыга Илья Семенов эҕэрдэтин аныыр.
“Үйэ тухары кэрчик кэмҥэ архыып үлэһиттэрэ улууспут историятын кэрэһэлиир чахчылары,бэчээттэммэтэх суруйуулары мунньан-бэрийэн, тэрилтэлэр, краеведтар, биирдиилээн дьон-сэргэ ахтыыларын сурукка-бичиккэ тиһэн далааһыннаах,сүҥкэн үлэни ыытан кэллилэр. Амма архыыба уонна Амматааҕы Күннүк Уурастыырап аатынан киин бибилэтиэкэ биир ситимнээх үлэни бу уһун сылларга ыытан кэллилэр. Кыраайы үөрэтэр салааҕа краеведтар «Өбүгэ ситимэ» түмсүүтэ илиинэн бэчээттээн таһаарбыт сурунаалларга улууспут былыргы историята, аҕа көлүөнэ краеведтарын, историктарын, биирдиилээн дьон урут бэчээккэ тахсыбатах суруйуулара киирбиттэрэ уонна архыып,библиотека фондатын байыппыттара. Арассыыйа архыыбын күнүнэн эҕэрдэбин тириэрдэн туран архыып туруу үлэһиттэригэр Катерина Сольскиевнаҕа, Анна Павловнаҕа алгыс үтүөтүн, баҕа санаа бастыҥын аныыбын. Сайдыылаах олохпут тэтиминэн, аныгы технологиянан архыып үлэтэ кэскилэ кэҥээтин, бар дьоммут махталынан кынаттанан үйэлээҕи түстээҥ”, — диэн этэр СӨ култууратын туйгуна, Амма улууһун уонна нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Вероника Стручкова.
Бу курдук Арассыыйа архыыбын күнүнэн архыыпка үлэлиир, кини өҥөтүнэн туһанар, архыып суолтатын өйдүүр дьон сүргэлэрэ көтөҕүллэн туран эҕэрдэлэрин этэллэр. Маны сэргэ улуус бары нэһилиэктэригэр архыып үлэтин сүрүннүүр исписэлиистэр бааллар. Кинилэр муницпальнай архыыбы кытта тэҥҥэ үлэлээн нэһилиэктэрин историятын үйэлэргэ хаалларар туһугар архыыпка хараллыахтаах матырыйааллары бэрээдэктээһиҥҥэ үлэлэһэллэр. Бу күн кинилэр эмиэ бэйэлэрин истиҥ эҕэрдэлэрин ыыталлар, улуус архыыба салгыы таһаарыылаахтык үлэлииригэр үчүгэй, бары ирдэбиллэргэ эппиэттиир дьиэлээх-уоттаах буоларыгар баҕа санааларын тириэрдэллэр.
“Амма олоҕо” хаһыат