Аммаҕа Олоҥхобут ыһыаҕа олус үрдүк таһымҥа, истиҥник, биир тыынынан, өрө көтөҕүллүүлээхтик ыытылынна. Маннык ситиһиилээхтик ааһарыгар хас биирдии Амма олохтооҕо бэйэтин кылаатын киллэристэ, элбэх үлэ оҥоһулунна. Аммалар, биһиги, күүтүүлээх түһүлгэбит умнуллубат буоларыгар бэйэбит уратыбытын көрдөрдүбүт. Улуус бары нэһилиэктэриттэн сүүстэн тахса кылыһах-кырыымпаһыт аан бастаан биир түһүлгэҕэ мустаннар, аммалыы матыыптары кыл струналаах кылыһах-кырыымпаҕа толорууларын ситистибит.
Анна, Афанасий Томскайдар
Саха сиригэр кыл кылыһахха — кыл струналаах кырыымпаҕа күргүөмүнэн толорооһуҥҥа аммалар инники күөҥҥэ таҕыстыбыт. Бу мээнэҕэ буолбатах… Кыл струналаах, биһиги ураты инструмеммытыгар сөргүтүү үлэтэ 10 сыллааҕыта Руслан Габышев кылы ыллаппытыттан саҕаламмыта. Биһиги сценаҕа аан бастаан Аммабытыгар тахсыбыппыт, онон “Алгыстаах Амма” бу үлэбит аартыгын арыйбыта. Оччолорго бииргэ төрөөбүт эдьиийим, улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Прасковья Ивановна Емельянова олус өйөөбүтэ. Миэхэ сыал-сорук туруоран аммаларбар билиһиннэриини, маастар-кылаастары саҕалаабытым. Улуус култуураҕа салалтатын салайааччыта Евдокия Михайловна Сутакова ыҥырыытынан киэн туттар, дэгиттэр талааннаах биир дойдулаахпыт, Сахабыт сиринэн кырыымпатын туппутунан сылдьар норуокка киэҥник биллэр маастар-толорооччу Илья Михайлович Неустроев-Ырыа Ылдьаа 90 сылыгар аналлаах тэрээһиннэригэр кэнсиэрдээбиппит, Амма нэһилиэгин үбүлүөйдээх ыһыаҕар кыттыыны ылбыппыт.
Алтан нэһилиэгэ
Кыл кылыһаҕы сөргүппүт, тэниппит “Кыл Саха” бөлөҕүм атаҕар туруутугар, сайдыытыгар аммаларым улахан өҥөлөөхтөр. Элбэх сыл улууспутун салайбыт, убаастыыр баһылыгым Александр Еремеевич Артемьев бастакы улахан күрэххэ барарбытыгар, Аан дойдуга кыайыыны ситиһэрбитигэр тус бэйэтэ көмөлөспүтүн махтана этэбин. Ол улахан айаммытыгар бөтүҥнэрим Афанасий Михайлович Семенов, Дмитрий Степанович Левин (бөтүҥнэр үҥкүү бөлөҕөр муусука оҥорторбуттара) эмиэ өйөөбүттэрин умнубаппын. Бастакы кэнсиэрбитин тэрийэрбитигэр таптыыр, убаастыыр дьонум “Тулуйханнар” Светлана Александровна уонна Егор Ильич Неустроевтар, ону тэҥэ бары билэр, убаастыыр документалист суруйааччыбыт Дмитрий Николаевич Гаврильев кыыһа Мария Гаврильева бэйэлэрин көмөлөрүн оҥорбуттара. Саргылана Гольдерова-Саргы Куо, аҕам Уйбаан Бөтүүнүскэй анабыл хоһоонноро, суруйуулара үлэбитин дириҥэтэн, инникигэ кынаттаан биэрбиттэрэ. Оччолортон биһиги айар үлэбитин билиһиннэрэ турар “Амма олоҕо” хаһыаппытыгар махтанабын. Бу барыта төрүт дорҕоон норуокка тэнийэригэр, билиниини ылынарыгар, сөптөөх үлэ барарыгар төһүү күүс буолар.
Амма Наахара нэһилиэгэ
Икки сыллааҕыта Үөһээ Бүлүүгэ Олоҥхо ыһыаҕар, билигин ахтар, саныыр оччолорго баһылыкпыт Николай Архипович Архипов сүүс киһи буолан кылыһах-кырыымпабытын ыллатыах диэн баҕа санаатын эппитэ, күргүөмүнэн үлэҕэ олук уурбута. Ол кэмтэн күүстээх үлэ саҕаланан, 17-с төгүлүн ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕар Амма нэһилиэктэриттэн 111 толорооччу бэйэлэрин сатабылларын, түмсүүлэрин бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ көрдөрдүлэр. Балар истэригэр араас идэлээх, төрүт дорҕоон эйгэлээх, оҕотуттан эмэнигэр тиийэ дьон Аммабытын ааттатар туһугар күһүн, кыһын, саас, сайын икки сыл тухары өрөбүллэрин кэмигэр түмсэннэр биир санаанан үлэлээннэр үтүө түмүккэ кэллибит. Хас биирдиилэрэ кыл струналаах кылыһах-кырыымпа сайдар, тэнийэр үлэтигэр биһигинниин тэҥҥэ үлэлэстилэр! Хас биирдиилэрэ бүгүҥҥү историяны оҥордулар! Бу – биһиги киэн туттуубут, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр, Үөһээ Бүлүү Олоҥхотун ыһыаҕар, былырыын Дьокуускай куорат ыһыаҕар эрэллээхтик кыайбыт, бу сүрүн түһүлгэлэргэ Кылаан-чыпчаал аатын сүкпүт Василий Неустроев салайар «Кыл кылыһах» бөлөҕө! Бу — Анфиса Федорова салайар Амма нэһилиэгин Далбар Хотуттара, эрэллээх эр бэрдэрэ, талааннаах ыччаттара! Эрчимнээхтик үлэлэрин саҕалаабыт Валерий Кириллин салайааччылаах чаҕылхай чапчылҕаннар! Бииргэ төрөөбүт балтым Саина Попова салайан илдьэ сылдьар мин биир дойдулаахтарым, өрүү миэхэ күүс-көмө буолар, инники күөҥҥэ сылдьар тапталлаах бөтүҥнэрим! Ольга Устинова, Раиса Филатова салайар Нохсоороппут матыыптаах абаҕалар уонна мээндигилэр! Эдэр кэскиллээх толорооччу уонна маастар Айаал Белолюбскай күүстээх бөлөҕө соморсуннар! Мичийэ Матвеева салайар өрөспүүбүлүкэҕэ биллэн эрэр талааннаах толорооччулардаах, ураты буочардаах Сулҕаччы бөлөҕө! Бастакы сылларбытыттан миэхэ өйөбүл буолар Туярам Мартынова кини салайан эрэр Амма Наахара кылыһах-кырыымпаһыттара! Бэйэлэрэ маастардаах, ырыа-тойук аргыстаах, Кэрэ куо Евдокия Платонова салайааччылаах эрэллээх болугурдар! Мелодиспыт Исидор Варфоломеев ылсыбыт, салайар сатаҕайдара! Өссө да төрүт дорҕооҥҥо күүскэ үлэлиир, сайдар, эбиллэр кыахтаах Афанасий Максимов салайар Чакыр, Владимир Захаров салайар Майскай, Уйгулана Сысолятина салайар Эмис нэһилиэктэрэ! Кэрэ дорҕооннорун, дэгэрэҥ ырыаларын үрдүктүк сыаналыыр атастарым Альберт Неустроев салайааччылаах ааттаах-суоллаах алтаннарым!
Амма нэһилиэгэ
Соморсун нэһилиэгэ
Алтан нэһилиэгэ
Сулҕаччы нэһилиэгэ
Бу биһиги норуоппутугар дириҥ суолталаах үлэни улууспут култуураҕа уонна норуот айымньытын салалтатын өйөбүлүнэн иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьар Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ — Василий Алексеевич Неустроев буолар. Улууспут култуураҕа салайааччыта Иван Федорович Иванов биэс кылыһах-кырыымпаны маастарга сакаастаан ылан биэрбититтэн үлэ күүстээхтик саҕаламмыта. Бу сыллар тухары күһүнүн ардаҕы аннынан, кыһынын тымныыны аахсыбакка, сааһын сайдыыга тиэрдээри суолуттан иҥнибэккэ, сайынын сылайыыны умнан өрөбүл күн, сынньалаҥ кэм буолла даҕаны Василий Неустроев бэйэтин массыынатын собуоттаан нэһилиэк бөҕөнү кэрийдэ, үлүһүйэн дьарыктаата. Кинилиин “Кыл кылыһах” бөлөҕүн мусукааннара, биир идэлээхтэрэ, А.А. Черемных аатынан оҕо искусствотын оскуолатын учууталлара Валерий Михайлович Кириллин, Ольга Гаврильевна Платонова, Майя Дмитриевна Муксунова, Ромина Романовна Федорова, Матрена Егоровна Пудова уонна Амматааҕы норуот айымньытын дьиэтин фольклорга специалиһа Анфиса Алексеевна Федорова тэҥҥэ сылдьыһаннар маастар-кылаастары ыытыстылар. Бу үлэ тэрийиитин улуустааҕы култуура салалтатын методиһа Ольга Николаевна Судинова нэһилиэккэ баар култуура кииннэрин кытта ситимнээхтик үлэлэһэн кыайа-хото салайда. Икки сыл иһигэр дьон биирдиилээн инструменнары атыылаһан, бэйэлэригэр сакаастаан ылыммыттара. Бүгүҥҥү күҥҥэ Амма улууһугар кыл-кылыһаҕы чочуйан оҥорон таһаарыылаахтык үлэлиир маастарбытынан Алтан нэһилиэгиттэн Семен Неустроев буолар. Соҕотох кини оҥорон таһаарбыт кыл-кылыһаҕар 50-тэн тахса киһи ыһыахха оонньоото. Аммалары Руслан Габышев (Майа), Андрей Осипов (Нам), Василий Тимофеев (Уус Алдан) инструменнарын дорҕооно киэргэттэ. Ону тэҥэ биир дойдулаахтарбыт, саҥа үлэлээн эрэр, кэскиллээх, инникилээх эдэр маастардарбыт: Соморсунтан Айаал Белолюбскай уонна Тимофей Жирков, Болугуртан Николай Платонов, Чапчылҕантан Валерий Кириллин уонна Сатаҕайтан Василий Лукин кылыһах-кырыымпаларын толорооччу ыллатта. Хас биирдиигитигэр, толорооччуларбар, маастардарбар, салайааччыларбар үгүрү-сүгүрү буолуохтун! Махтанабын улууспут баһылыгар Степан Николаевич Кузьмиҥҥа уонна солбуйааччытыгар Нюргуяна Ивановна Илларионоваҕа, Алгыстаах Аммаҕа кыл кылыһах (кылыһах-кырыымпа) кыахтаахтык ыллыырыгар күүс биэрбиккитигэр, өйөөбүккүтүгэр!
Ыһыахха Амма кылыһах-кырыымпаһыттара уонна Дьокуускайтан С.А. Зверев-Кыыл Уола аатынан Үҥкүү театрын “Кыл Саха” бөлөх буоламмыт — барыта 120 киһи Үстүүн Нохсоороппут “Кыталык”, “Сайын”, “Туллуктуур Маарыйакаам” ырыаларын, аммалыы оһуокайдарын, Амматааҕы искусство оскуолатын учуутала, музыковед Виктория Георгиевна Григорьева нуотаҕа түһэрбитинэн хас да куолаһынан кылга ыллаттыбыт. Нуотаны билбэт дьоҥҥо диэн бэйэм оҥорбут системабынан (сыыппаранан суруйуунан) үөрэттибит. Сыл устата Василий Алексеевичтаахха суруйан, оонньоон ыытарбын дьонноругар үөрэтэн испиттэрэ. Саас дойдубар кэлэн үлэлэрин көрөн-истэн, астынан барбытым. Ыһыах иннинэ күннэргэ Иван Федорович Иванов көҕүлээһининэн видеоклип уһуллунна, үлэбит үйэтитилиннэ. Муона чараҥын алааһыгар сахалыы сырдык таҥастаах, кылыһах кырыымпалаах аммаларым 111 киһи (суолталаах сыыппара) буолан кэлбиттэригэр мин олус дьолломмутум. Алаас ортотугар дорҕооммутун таһааран аммалыы оһуокайы дьиэрэппиппитигэр туруйалар көтөн кэлэннэр үс төгүл эргийэн, уруйдаан-айхаллаан барыбытын үөрпүттэрэ. Онтон Бөтүҥҥэ Уорай сиригэр “Кыл Саха” бөлөҕүм киинэҕэ уһулла сырыттаҕына туруйалар кэлэннэр тэҥҥэ ыллаһан ааспыттара. Айылҕа кэрэ, дьикти көстүүтэ биһиэхэ улахан бэлэх буолла.
Бөтүҥ нэһилиэгэ
Ыһыахха бэлэмнэниигэ, клип уһулларга кылыһах-кырыымпаһыттарым күннэтэ инструменнарын, олоппосторун туппутунан нэһилиэктэриттэн айаннаан үөрэ-көтө сылдьыстылар. Дьоннорбутун күннэтэ таспыт суоппардарыгар, кинилэр дьиэ кэргэттэригэр көмөҕүт иһин махталбын тиэрдэбин! Миэхэ дьону тэрийэргэ, дьаарыстаан олордорго күүс-көмө буолбут дьоммор Анфиса Алексеевна Федороваҕа, Мира Валерьевна Харитоноваҕа истиҥник махтанабын. Күүтүүлээх ыһыахпытыгар элбэх кыттааччы, көрөөччү ортотугар биһиги дорҕооммутунан Ыһыах саҕаламмыта! Биһиги ыһыах туругун биэрбиппит, сахалыы тыыҥҥа киллэрбиппит! Биһиги аммалыы матыыбы дьон кулгааҕар, кутугар иҥэрбиппит!
Мээндиги нэһилиэгэ
Сатаҕай нэһилиэгэ
Махтанабын хас биирдиигитигэр, күндү биир санаалаахтарым, кылыһах-кырыымпаһыттарым! Сүгүрүйэбин үтүө Киһибэр, Василий Алексеевич Неустроевка! Эн талааҥҥар, идэҕэр, дьарыккар тапталгар, Эн дойдугар бэриниилээххэр, Эн үлэҕэ дьулуурдааххар, Эн хас биирдиибитигэр холобур буоларгар! Эҕэрдэлиибин уопсай үлэбит үтүө түмүгүн билбиппитигэр, үөрэбин биһиги дьарыкпыт инникилээҕэр, туһалааҕар! Өссө дьаныардаахтык дьарыктаныах, бииргэ буолуохха, Аммабытын ааттатыахха!
- Анна ТОМСКАЯ, С.А.Зверев-Кыыл Уола аатынан Үҥкүү театрын
- “Кыл Саха” бөлөҕүн салайааччыта, СӨ үтүөлээх артыыһа, Бөтүҥ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо.