Дойдубут тэбэр сүрэҕэр үгэс буолбут “Көмүс күһүн -2024” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы агробыыстапка ыытыллыбыта. Быыстапкаҕа Н.Е. Иванов аатынан Бөтүҥ агрооскуолата кыттан үс мэтээллээх кэллэ. Бу туһунан биһиги оскуола дириэктэрэ Акулина Иванованы кытта кэпсэттибит.
—Акулина Семеновна, ситиһиигитинэн эҕэрдэлиибит уонна дьэ хайдах баран кыттан кэлбиккитин туһунан сырдата түһэн ылыахха эрэ...
— Москваҕа XXVI-с төгүлүн ыытыллар “Көмүс күһүн” агро быыстапкаҕа Саха сириттэн агро оскуолалар кыттыыны ылан уопуппутун тарҕатарбыт атын регионнарга холобур буолар дии саныыбын. Арассыыйак атын регионнарыттан биир да оскуола кыттыбат. Биһигиттэн хаһыс да сылын ситиһиилээхтик Тулагы, Хатас, Дьокуускай куорат улахан оскуолалара кытталлар. Кэлин атын агро оскуолалар эстафетаны ылан тэҥҥэ кыттар буоллубут. Быыстапкаҕа оскуолабытыттан үс буолан бара сырыттыбыт. Ол курдук технология учууталлара Самсонова Туяра Петровна уонна Степанов Сандал Михайлович. Куонкурус түмүгүн бастакы күнтэн саҕалаан таһаарбыттара. Үрдүк хаачыстыбалаах аһылык бородууксуйатын оҥорон таһаарар эйгэҕэ ситиһиилэммит, племенной уонна табаарынай сүөһүнү иитиини сайыннарбыт, сүөһү хаачыстыбалаах аһылыгын бэлэмнээбит, оҕуруот аһын олордубут тэрилтэлэри наҕараадалаабыттара. Амматтан, Бөтүҥтэн хас да биир дойдулаахтарбыт баалларыттан олус үөрдүбүт. Биһиги оскуолабыт кэлэктиибэ быыстапка түмүгүнэн Арассыыйа тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн биир кыһыл көмүс, биир үрүҥ көмүс уонна биир боруонса мэтээллэринэн наҕараадаланныбыт.
—Кыһыл көмүс мэтээли китайскай бэлимиэҥҥит ылбыт дии…
—Оннук. Биһиги бэлимиэн оҥорон саҕалаабыппыт ыраатта. Бэйэбит оскуолабытыгар сүөһүлээхпит. Сүөһүлэрбит «Бөтүҥ» хаһаайыстыбатын кытта дуогабар түһэрсэн, кинилэр хотонноругар тураллар. Маннык быһаарыныы табыгастаах дии саныыбыт. Бэлимиэн оҥоруутун “боруобалаан көрүөххэ” диэн бастаан оччолорго научнай үлэҕэ солбуйааччым Семенова Оксана Николаевна эппитэ. Маастарынан ол саҕана опыттаах Альбина Николаевна Петрова үлэлиирэ. Онон бэлимиэн «Пельмени домашние» диэн көрүҥүн оҥорон саҕалаабыппыт. Онтубут олус түргэнник атыыга барбыта. Аны дьон китайскай бэлимиэни сөбүлээн сииллэрин бэлиэтээн, бу көрүҥү эбэн биэрбиппит. Оҕолорго «Пельмен күнэ» диэн анаан буолар. Бэйэлэрэ оҥорбут бородууксуйаларын боруобалыыллар. Билигин бэлимиэннэрбит улуустааҕы «Идэһэ» бырааһынньыгын кэмигэр олус хамаҕатык бараллар. Бэлимиэн технологиятын оҥорууга тиэмэнэн үөрэнээччилэрбит Борисова Маша, Неустроева Оля конференцияларга ситиһиилээхтик кыттыбыттара.
—Аны икки утаххыт эмиэ бэлиэтэнэн, сэҥээриини ылбыт. Бу туһунан кылгастык…
— Былырыын улууспут баһылыгын солбуйааччы Илларионова Нюргуяна Ивановнаҕа Москваҕа ыытыллар агробыыстапкаҕа кыттыахпытын баҕарарбытын, ол эрээри сертификация боппуруоһугар ыарырҕатарбытын эппиппэр, сүбэлээн, сертификация биэрэр лабораторияны кытта тиксэрэн, сертификация ылбыппыт. Олус үөрэн салгыы “Витграсс” диэн бородууксуйабытыгар эмиэ ылбыппыт. Витграсс оҥорор идея улууспут баһылыга Архипов Николай Архиповичтыын салгыы оскуола агро хайысхалаах хайдах сайдыан сөбүй диэн сүбэлэһэ олорон кэлбитэ. Кини спорду сэҥээрэр буолан эбиэс киһи доруобуйатыгар туһалааҕын олус сөпкө быһаарбыта. Тутатына завучтары Александра Афанасьевна Чирикова, Мария Денисовна Иванова кытта сүбэлэһэ охсоот «Бөтүҥ» хаһаайыстыба бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Степанович Левин өйөбүлүнэн дьарыктанарга быһаарыммыппыт. Маастар Туяра Петровна нуучча тылын учууталын Айталина Васильевна Егорованы кытта оҕолору сыһыаран дьарыктанан саҕалаабыттара. Айталина Васильевна ол кэмҥэ витграсс туһунан үөрэтэ сылдьар этэ. Онтон салгыы технологиятын тупсаран Туяра Петровна бороһуок оҥорору ситистэ. Бу бородууксуйаларбытынан салгыы хайдах хабааннаах үлэлиирбитин толкуйдуу сылдьабыт. Оҕолор чинчийэр үлэлэринэн араас таһымнаах конференцияларга ситиһиилээхтэр. Онтон «Аромат Амгинских полей» диэн эбиэстэн уонна сэлиэһинэйтэн утахпыт олох бу саҥа тахсыбыт, этэргэ диэри буруолуу сылдьар бородууксуйабыт буолар. Бу идеята былырыын бастаан кофе быһыытынан киирбитэ. Ол эрээри састаабыгар цикорий суох буолан утах диэнинэн сертификацияланна. Бу утахпытын дьоммутугар — сэргэбитигэр сиһилии билсиһиннэрэр былааннаахпыт. Витграсс үүннэриигэ, чинчийиигэ үөрэнээччилэрбит Неустроева Вика, Шишигина Ахмиада, Сергеева Виолетта, билигин Борисова Нарыйа дьарыктаналлар. Утахпытын технология учуутала Сандал Михайлович Степанов сөптөөх технологиянан оҥорон, чинчийиини, биһирэбили ааста. Быыстапкаҕа кыттарбытыгар күүс-көмө буолбут дьоммутугар махталбытын биллэрэбит. Бу биһиги кэлэктиип хас да сыллаах үлэбит түмүгэ, бу кыттыыбытынан хас биирдии оҕо, киһи былаан туруорунан баҕа санаатын олоххо киллэриэн сөп диэн бигэргэттибит. Бу — улахан ситиһиибитин, үөрүүбүтүн Аммабыт дьонун кытары тэҥҥэ үллэстэбит.
—Дьэ олус үчүгэй. Дойду тэбэр сүрэҕэр сылдьыбыт дьон быыстапкаттан ураты өссө ханна сырыттыгыт?
— Москваҕа нэдиэлэ буоллубут. Онон быыстапканы сэргэ олус интэриэһинэй тэрээһиннэргэ кыттыыны ыллыбыт. Онон иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьыбыт салайааччыбытыгар Александра Петровна Аржаковаҕа махталбытын биллэрэбит. Сүрүн быыстапка Тимирязевскай академия базатыгар буолла, олус тупсубут сайдыбыт. Манна инникитин оҕолорбут үөрэнэ кэлэллэригэр баҕарабыт. Арассыыйа Уопсастыбаннай палататыгар оскуолаҕа үөрэнээччилэри аһатарга төрөппүт хонтуруолун туһунан мунньахха Саха сирин дэлэгээссийэтэ кыттыыны ыллыбыт. Мин оскуолалар ааттарыттан иһитиннэрии оҥордум уонна оҕо аһылыгын тупсарыыга туруорсууларбытын эттим. Туяра Петровна уонна Сандал Михайлович Судаарыстыбаннай Думаҕа эдэр ыччакка анаан тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын тула буолбут “төгүрүк остуолга” кыттыыны ыллылар. Атын күҥҥэ биһиги дэлэгээссийэбитигэр анаан Арассыыйа сенатора Борисов Егор Афанасьевичтыын Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр көрсүһүү буолла.
Егор Афанасьевич тыа хаһаайыстыбатыгар уонна эдэр ыччакка сайдыы хайдах хаамыылаах буолуохтааҕын, ханнык өҥөлөр оҥоһуллалларын сырдатта. Хас биирдии оскуола санаабытын аһаҕастык үллэстэн олус үөрдүбүт. Биһиги Бөтүҥҥэ оҕону сайыҥҥы үлэнэн хааччыйарга лааҕыр тутуунун баҕарарбытын, асфальт суол кэлиитин туруорсарбытын эттибит. Аммаҕа Олоҥхо ыһыаҕын кэмигэр тахсыбыт Кыайыы ыһыаҕа диэн кинигэни, кини туһунан суруйуу тахсыбыт “Амма олоҕо” хаһыаты, Егор Афанасьевич чугастык алтыспыт, убаастыыр Прасковья Ивановна Емельяноваҕа анаан ыыппыт өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхпит туһунан брошюраны бэлэх ууннубут. Егор Афанасьевич олус үөрдэ, сэҥээрдэ. Өссө култуурунай тэрээһин быһыытынан Кремлевскай дыбарыаска сылдьыыбыт эмиэ умнуллубат түгэн буолла. Арассыыйа таһымнаах быыстапкаҕа кыттыыбыт оскуолабыт сайдарыгар төһүү күүс буолуо диэн эрэнэбит, саҥаны элбэҕи көрөн, үөрэнэн олус астынныбыт.
Бу курдук Бөтүҥ агрооскуолата бэйэлэрин бородууксуйаларын киэҥ араҥаҕа билиһиннэрэн, быыстапка бары көрүҥнээх мэтээлин ылары ситиспиттэринэн истиҥник эҕэрдэлиибит уонна салгыы сайда туралларыгар баҕарабыт.
“Амма олоҕо” хаһыат