Норуодунай бэйиэт В.М. Новиков аатынан Эмис орто оскуолатын эбии үөрэхтээһинин педагога Матрена Владимирова-Силигийээнэ салайааччылаах “Эрэкэ-дьэрэкэ” фольклорнай бөлөх тэриллибитэ 20 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт тэрээһиҥҥэ чабырҕахсыттар күрэхтэрэ таһымнаахтык, биир тыынынан буолан ааста. Бэлиэтээн эттэххэ, улууска маннык күрэх аан бастакытын тэрилиннэ. Дьүүлүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ, норуот уус уран тылынан айымньытын исписэлииһэ Анна Кириллина бэлиэтээбитинэн, төһө да бастакы күрэх буоллар, кыттааччылар элбэхтэр, сэргэхтэр.
“Чэйиҥ эрэ! Чаабы-чыыбы чабырҕаҕы кулгаах-харах сэгэтэн, истэ-көрө сэргэҕэлээҥ!” диэн В.М.Новиков-Күннүк Уурастыырап аатынан Эмис орто оскуолатын “Эрэкэ-Дьэрэкэ” фольклорнай бөлөҕүн 20 сыллаах үбүлүөйдээх сылын чэрчитинэн күрэх икки бөлөҕүнэн арахсан барда. Ол курдук биирдиилээн толорооччулар уонна дьиэ кэргэнинэн чабырҕахтаан чаҕаарыйдылар. Кинилэри үс киһиттэн састааптаах дьүүллүүр сүбэ кыраҕытык көрдө, сыаналаата. Манна аҥардас чабырҕаҕы толоруу эрэ буолбакка, кыттааччы хайдах туттан туран толорорун, таҥаһын-сабын барытын көрдүлэр. Биирдиилээн толорооччуларга уһуйаан саастаахтан саҕалаан улахан кылаас оҕолоругар тиийэ олус уустук фольклор жанрыгар холоннулар. Күрэххэ Амматан, Соморсунтан, Сэргэ Бэстэн, Амма Наахараттан, Бөтүҥтэн, Болугуртан, Эмистэн уопсайа 29 оҕо, дьиэ кэргэнинэн толорууга 6 дьиэ кэргэн уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи кэтэхтэн күрэххэ 15 киһи кытыннылар. Кэлбит кыттааччылар оскуолаҕа Күннүк Уурастыырапка анаммыт уонна оскуола түмэлигэр сырыттылар.
Күрэх сахалыы-сиэринэн, фольклор да күрэҕэ буоларынан сахалыы алгыстан саҕаланна. Бу кэнниттэн күрэх кыттыылаахтара, ыалдьыттар “Төрүт үгэһи утумнааччылар” уонна “эрэкэ-дьэрэкэ” чаҕылхай сулустара диэн 20 сыллаах үбүлүөйгэ анаммыт стендэлэри үөрүүлээхтик арыйдылар. Салайааччы, СӨ култууратын туйгуна, Арассыыйатааҕы “Общественнай фольклорнай сойуус” чилиэнэ Матрена Владимирова-Силигийээнэ стендэргэ киирбит хаарытскалары сиһилии билиһиннэрдэ. Стендэлэр бөлөх иитиллээччилэригэр ананан, утум салҕанарын, куруһуокка сылдьыбыт оҕолор хайдах курдук олохторун суолун булбуттарын сэһэргиир. Матрена Иннокентьевна хас биирдии кыттааччытынан киэн туттан туран кэпсээтэ.
Соморсун
Амма Наахара
Амма Наахара
Эмис
Амма
Сэргэ Бэс
Күрэх бэрт сэргэхтик, чабырҕах курдук тэтимнээхтик барда. Бииртэн биир кытааччылар тахсан, чаабы –чыыбы чабырҕахтаан, көрөөччүлэри үөртүлэр. Дьиэ кэргэн күрэҕэ үс түһүмэхтээх буолла. Ол курдук ахсаан чабырҕаҕын ааҕыы, бэлэмнэммит чабырҕаҕы толоруу уонна бэриллибит чабырҕаҕы көрөн туран ааҕыы. Бэрт интэриэһинэй, сэргэх күрэх буолла. Манна 1-кы үрдэл Соморсунтан Максимовтар, 2-с үрдэл Эмистэн Константиновтар, 3-с үрдэл Амма Наахараттан Пахомовтар дьиэ кэргэн, 1-кы үктэл Амматтан Софроновтар уонна 2-с үктэл Сэргэ Бэстэн Сутаковтар дьиэ кэргэн буоллулар. Онтон күрэх Кылаан чыпчаалга Амма Наахараттан Александровтар дьиэ кэргэн таҕыстылар. Онтон биирдиилээн толорооччуларга түмүк маннык буолла. 1 үрдэл – Чирикова Айсена (Амма, А.А. Черемных аатынан оҕо искусс.оскуолата, сал.Федорова Р.Р.) уонна Васильев Ян (Эмис, сал. Владимирова М.И.), 2 үрдэл — Севастьянов Леонид (Амма, А.А. Черемных аатынан оҕо искусствотын оскуолата, сал.Томская Т.А.) уонна Николаева Сайаана (Амма, А.А. Черемных аатынан оҕо искусствотын оскуолата, сал. Федорова Р.Р.), 3 үрдэл — Никитин Даниэл (Амма-Наахара, сал. Мартынова Т.З.), 1 үктэл Старостина Нарыйаана (Амма, А.Черемных аатынан оҕо искусствотын оскуолата, сал.Федорова Р.Р.) уонна Татаринова Айна (Бөтүҥ, сал. Иванова С.О.), 2 үктэл Нестерева Милена (Бөтүҥ, сал. Иванова С.О.) уонна Исакова Мичийээнэ (Амма, А.А. Черемных аатынан оҕо искусствотын оскуолата, сал.Федорова Р.Р.), 3 үктэл – Сэргэ Бэстэн Другин Ахилл уонна Бөтүҥтэн Жиркова Мариэла (сал. Иванова С.О.). Онтон кылаан чыпчаал аатын биирдиилээн толорооччуларга Болугуртан Даниэл Филиппов ылла.
Маны сэргэ анал ааттар туттарылыннылар. Ол курдук Чаҕаарыйар чабырҕахсыт ” — Кулаковская Лилия (Амма, А.А. Черемных аатынан оҕо искусствотын оскуолата, сал.Томская Т.А.), “Сытыы тыллаах” — Слободчикова Мичийэ уонна Назарова Настя (Бөтүҥ, сал.Иванова С.О.), “Кэскиллээх чабырҕахсыт”- Александрова Арина уонна Пахомов Ганя ( иккиэн Амма Наахара, сал. Мартынова Т.З.), «Чобуо чабырҕах» — Слепцова Күннэй (Бөтүҥ, сал. Иванова О.С.), «Саамай кыра кыттааччы» — Амматтан София Софронова. Күрэх түмүгүнэн бастыҥ салайааччылар быһаарылыннылар. Ол курдук бу үрдүк ааты Болугуртан Вероника Иванова уонна Амма Наахараттан Туйаара Мартынова ыллылар. Маны сэргэ кэтэхтэн ыытыллыбыт күөн күрэскэ Кылаан чыпчаал аатын Таатта улууһуттан Елена Филатова-Сыгыйык сүктэ. Бары кыайыылаахтар дипломнарынан уонна анал статуэткаларынан наҕараадаланнылар.
“Мин бастатан туран күрэхпит этэҥҥэ ааспытынан тэрийсибит дьоҥҥо барыларыгар истиҥ махталбын этэбин. Ол курдук холобура бу күрэҕи ыытар санаа киирбитигэр, бастакынан улуустааҕы култуура управлениетыттан норуот тылынан уус уран айымньытын исписэлииһэ Анна Михайловна Кириллина, үөрэх салаатын исписэлииһэ Алтана Алексеевна Артемьева, оскуолабыт дириэктэрэ Гаврил Дмитриевич Захаров, кинини иитэр үлэҕэ солбуйааччы Дария Владимировна Захарова, профкоммут бэрэссэдээтэлэ Ньургуйаана Валентиновна Стручкова өйөөбүттэрэ. Онон бары биир сүбэнэн чабырҕахсыттар күрэхтэрин улууска аан бастакытын ыыттыбыт. Кыттааччы, ордук дьиэ кэргэҥҥэ аҕыйах буолуо диэн куттана санаабыппыт, хата элбэх кыттааччы кэлэн үөрүүбүт улахан. Саамай киһи үөрэрэ диэн кыра саастаах оҕолор элбэхтэриттэн. Ол аата саха фольклора инникилээх эбит, кыра оҕолор сөбүлээн толороллоро бу ситиһии дии саныыбын. Орто уонна улахан бөлөххө кыттааччы арыый аҕыйах да буоллар, син биир салайааччылар, уһуйааччылар таһымнара үрдүк диэн сыаналыыбын. Ол курдук холобура Бөтүҥтэн Софья Олеговна Иванова, Амма Наахараттан Туйаара Захаровна Мартынова, Амматтан Ромина Романовна Федорова, Татьяна Александровна Томская курдук үлэлэригэр бэриниилээх салайааччылары киэн тутта ааттыыбын. Кинилэр оҕолорун бэлэмнээн аҕалан үрдүк таһымнаах күрэх ааста. Үс көрүҥҥэ кылаан чыпчаал олохтооммун 5000 солк уу харчынан анаатым. Бу күрэҕи ыытарбар олохтоох култуурабыт киинэ, бэйэм үлэлиир кэлэктиибим улахан көмөнү оҥордулар. Ону кытта биллэн туран төрөппүттэрим, иитиллээччилэрим. Сүүрбэ сыллаах үлэбин ырытан көрдөхпүнэ оҕо оҕоттон үөрэнэр эбит. Ол курдук бастакы выпускниктарым кэнниттэн кэлэн үөрэнэ сылдьар оҕолорум, «кинилэри куотуохтаахпыт, өссө үчүгэй буолуохтаахпыт» диэн санаалаах дьарыктана сылдьаллар”, — диэн Матрена Иннокентьевна санаатын тириэрдэр.
Бу бэлиэ күҥҥэ “Эрэкэ-дьэрэкэлэри” эҕэрдэлии Дьокуускай куораттан ыалдьыттар кэлбиттэрэ. Матрена Иннокентьевна кинилэри кытта өр сыл бииргэ алтыһан үлэлэһэ сылдьар. Онон кэлэн кыттыыны ылбыттарыгар эмиэ дириҥ махталын тириэрдэр. Ол курдук “Сахабэчээт” ГАУ генеральнай дириэктэрэ Ньургуйаана Стручкова, бу тэрилтэ сүбэһитэ, СӨ духуобунас академиятын учуонай-сэкэрэтээрэ Валентина Бочонина уонна Арассыыйатааҕы фольклорнай сойуус дьиҥнээх чилиэнэ, “Северный колорит” айар түмсүү салайааччыта, Болгарияҕа, Италияҕпа, Францияҕа, Нормандияҕа, Монголияҕа ыытыллыбыт фольклор искусствотыгар аан дойду таһымнаах күрэхтэр лауреаттара уонна дипломаннара, фольлорист Варвара Обоюкова кэлэннэр бэйэлэрин эҕэрдэ тылларын, наҕараадаларын туттардылар. Ону таһынан Варвара Валерьевна кэлбит салайааччыларга, оҕолорго Матрена Иннокентьевнаны кытта олус туһалаах маастар-кылаас ыыттылар, сүбэлэрин тириэртилэр.
“Күрэх олус үчүгэй. Чабырҕах фольклор жанрын быһыытынан уустук жанрга киирэр. Кини олоҥхо ис хоһоонун, уус уран тылын чуолкайдык уонна суолталаахтык , тиийимтиэтик этэргэ , үрдүк таһымҥа толорорго бастакы үктэл буолар. Матрена Иннокентьевна Владимирова чабырҕахтан олох хаһан даҕаны атын жанрга көспөккө, эрэллээхтик, эрдээхтик элбэх оҕону уһуйбут, чабырҕах жанрын сөргүтүүгэ, тарҕатыыга күүстээхтик үлэлээбит үлэтин түмүгэ бу оскуола истиэнэлэрин эрэ киэргэтэр буолбакка, элбэх оҕону улахан олох улахан суолугар үктэннэрбит ураты бэйэтэ ис кыахтаах уһуйааччы буолар. Онон инникитин бу оскуолаҕа чабырҕах жанрыгар утумнаахтык дьарыктыыр оскуола, кылаас арыйыахха сөп этэ. Тоҕо диэтэр мин үлэбинэн элбэх регионнарга сылдьабын. Онно көрдөхпүнэ, оскуола бэйэтэ туох эрэ ураты суолун-ииһин, буочарын булан, онно улахан болҕомтотун ууран үлэлиир, оҕолору сайыннарар. Холобура Башкирияҕа хаста да сырыттым. Онно биир оскуолаҕа “Школа сэсэнэв” арыйбыттара. Ол курдук манна Эмис оскуолатыгар чабырҕахха үөрэтэр оскуоланы, эбэтэр кылааһы арыйан,бу көрүҥү сайыннарыыга үбүлээһини култуура да, үөрэх да салаатыттан ылыахха наада. Ону сэргэ 20 сыллаах үлэни түмэн научнай, методологическай да өртүнэн, үчүгэй ырытыылаах “төгүрүк остуол” . кэмпириэнсийэ да ыытарга сиппиттэр-хоппуттар. Мин бэйэм 25 сыл устата Дьокуускайдааҕы Марк Жирков аатынан музыкальнай училищаҕа преподавателинэн үлэлээбит буоламмын, күрэх кыттааччыларын сыаналаан көрдүм. Онно көрдөхпүнэ, манна кыттыбыт үгүс оҕолор көннөрү чабырҕах тылын нойосуус үөрэтиинэн кытыннылар. Кинилэр истэригэр 2-3 эрэ оҕо чабырҕаҕы ирдэбилгэ эппиэттиир гына толордулар диэн бэлиэтээн этиэм этэ. Ол гынан баран туох барыта кыраттан саҕаланар буоллаҕа дии. Онон сөптөөхтүк сыаналыахха сөп. Онтон дьиэ кэргэнинэн чабырҕаҕы толоруу диэн наһаа үчүгэй. Тоҕо диэтэххэ дьиэ кэргэн диэн бэйэтэ социальнай институт буолар. Дьиэ кэргэн иһигэр барыта чөкөтүйэн тахсар. Ийэ оҕолорун икки дабыдалыгар сылдьан үөрэтэрэ биир холобур. Түһүмэхтэрэ да интэриэһинэй. Көрөөччү тэбис тэҥҥэ кинилэри кытта биир долгуҥҥа олорор. Онтон үөрэнэр даҕаны диэххэ сөп. Манна өссө сүбэлээн эттэхпинэ, оҕолор инникитин элбэхтик электроннай кинигэни буолбакка, дьиҥ кинигэни бэйэтин тутан-хабан элбэхтик ааҕыахтарын наада. Оччотугар кинилэр саҥарар саҥалара да чуолкай буолуо”, — диэн Варвара Валерьевна тэрээһиҥҥэ сылдьан баран санаатын этэр.
Дьэ ити курдук элбэх айар талаан уутуйан үөскээбит нэһилиэк биир умнуллубат, сэргэх тэрээһини кыайа тутан ыытта. Дьоро чааска нэһилиэктэрин киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт, кэнчээри ыччатын сахалыы тыыҥҥа иитэ сылдьар фольклор бөлөҕүн салайааччытын Матрена Владимированы, бөлөх кыттыылаахтарын улуус, нэһилиэк дьаһалталара, култуура управлениета, үөрэх салаата, Амматтан биир биир дойдулаахтара, төрөппүттэр. уопсастыбаннай түмсүүлэр истиҥник эҕэрдэлээтилэр, бэлэхтэрин, наҕараадаларын туттардылар. Көрөөччүлэр, ыалдьыттар фольклор бөлөҕүн кыттыылаахтарын уонна выпускниктарын эҕэрдэ кэнсиэрин сэҥээрэ көрдүлэр. Бу күрэх салгыы тохтообокко салҕанан, чабырҕах курдук олус уустук, ол эрээри дьон болҕомтотун тардар, интэриэһинэй фольклор жанра улууска сайдыытыгар тирэх буолуо диэн тэрийээччилэр да, кыттааччылар да баҕа санаалаахтар.
“Амма олоҕо” хаһыат
Хаартыскалар: «Амма олоҕо» уонна Эрчим Николаев