Өрөбүл күн үлэни үмүрэтэн баран биир дойдулаахпыт, киһи эрэ умсугуйан туран ааҕар кэпсээннэрдээх Наталия Рязанская сэһэнин ааҕаргытыгар ыҥырабыт. Балаҕан ыйын 3 күнүгэр уодаһыннаах Аҕа дойду улуус сэриитэ түмүктэммитэ. Аны саас, ыам ыйыгар улуу Кыайыы 80 сылын бэлиэтиэхпит. Наталия бу кэпсээнигэр сэһэн геройун оонньооботох оҕо сааһын, олоҕор буолбут умнуллубат түгэннэри киһи кэрэ уйадыйа ааҕыах суруйар.
Ньукулай Дьарааһынабыс уоскуйаары оронугар хат сытта. Сиэнэ Айта иннигэр илин-кэлин түһэн, буруйун билинэн, эһэтин чоп гына сүүһүттэн сыллаан ылла. Оронугар ѳйѳѳн сэрэнэн сытыарда, сыттыгын кѳннѳрдѳ уонна хаһан да итинник быһыы-майгы тахсыа суоҕа диэн кырдьаҕас киһиэхэ элэ-была тылын эттэ.
Дьиӊэр, туораттан кѳрдѳххѳ, киһи улаханнык сүѳргүлүүрэ суохха дылыта. Айта биэстээх уола Мичил, ыскаапка сыаналаах маллары кытта, быдан үйэтээҕи былыргы талах оонньуурдары ылан, биэдэрэлээх ууга уган, сөтүөлэтэ оонньообут этэ. Оттомо суох кыра киһини онон баалыыр табыгаһа да суох курдуга.
Ол эрээри бу быһыы Батаакаптар халыӊ аймахха сиэргэ баппат улахан аньыыга тэӊнээҕэ. Сэрии тулаайаҕа, хос эһэлэрэ, үйэтин-сааһын тухары салайар үлэҕэ сылдьыбыт, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор, Ньукулай Дьарааһынабыс, олус кичэйэн харыстыыр, баар-суох кэриэс-хомуруос мала этэ. Бу оонньуурдар дириӊ суолталарын алта оҕото биэс тарбахтарын курдук эӊкилэ суох билэллэрэ. Сиэннэрэ даҕаны үгүстүк истибит буолан, эһэлэрин үгүс элбэх сыаналаах наҕараадатынааҕар чорбото, күндүргэтэ кѳрѳллѳрѳ. Тылынан да этиллибэтэр, ким даҕаны тыытара, эгэ, оонньуура букатын да кѳҥүллэммэт этэ.
Оронугар сытан эрэ, Ньукулай оҕонньор, Ньуукка (оҕо эрдэҕинээҕи таптал аата) дар уҥуох ытыстарыгар оҕустаах ынаҕын биир-биир сэрэнэн имэрийтэлээн кѳрдө. Муннугар даҕайан сытырҕалаан ылла: эмискэ курас аһыы салгын илгийэргэ дылы гынна, кыһалҕалаах оҕо сааһа хараҕар биир кэм ирбэнньиктэнэн барда. Чахчыта да, уу нуурал, күн кыһалҕата суох дьоллоох оҕо сааһын үрэйбит, Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыт сэрии алдьархайын, кырачаан Ньуукка хаһан ѳйдѳѳтѳ этэй? Оҕонньор дириӊник үѳһэ тыынна, сэрии ыар сылларыгар хат эргиллэн, чараас халтаһалара ибигирээн, биир кэм харааста, уйадыйа сытта.
ххх
Ньуукка уһуктубута күн ырааппыт быһыылааҕа. Хараҕын онон-манан кылатан, олоруох курдук тѳбѳтүн ѳндѳтѳѳрү гыммыта, ыбыс-ыарахан этэ. Сүрэҕэ эмиэ биир кэм доҕуурга иҥнибит туллук оҕотунуу толугуруу мѳхсѳрѳ. Этэ-сиинэ сэниэтэ суох, нукаай курдуга, мэйиитэ эргийэрэ, буор муостата сотору-сотору ирим-дьирим барара. Кэбис, сытар эбиппин диэх курдук быстах санаа тѳбѳтүгэр охсуллан ааһарга дылы гыммыта уонна халтаһалара ыараан, мунна сурдурҕуу-сурдурҕуу салгыы утуйбутун бэйэтэ да билбэккэ хаалбыта.
Маннык тѳһѳ ѳр сыппыта буолла, арай биирдэ ѳйдѳммүтэ, кини утуйар оронун үрдүнэн эбэтэ Ааныска ытамньыйар, аттыгар кыра, хара бараан киһи сѳӊ куолаһынан тугу эрэ кэпсиир, быһаарар курдуга. Онтон ол киһитэ аттыгар олорон эрэ сып-сымнаҕас, чэрдээх ытыһынан иһин сэрэнэн имэрийбитэ уонна кыра чохооҕо ап-аһыы тугу эрэ иһэрдибитэ. Ас да уу да диэни иҥэриммэтэҕэ ырааппыт куртах, куолутунан, киирбити тѳттѳрү утаарыах курдук буолан иһэн, тохтоон, иһийэн хаалбыта. Ньуукка «дьэ бэрт, бэттэхтииһи. Мантыгыт эһиги тѳрдүгүтүн аатырдар киһи үтүөтэ буолсу» диэн саӊаны истээт, эмиэ бэрт түргэнник икки харађын быһа симэн, түүл-бит дойдутун диэки айанныы турбута.
Бу түгэн кэннэ аҕыйах хонугунан Ньуукка тимэҕэ сѳллѳн, бэттэх кэлэн, иһин таарымтата, харахтан сыыһы ылбыт курдук, ааһан хаалбыта. Кинини ѳлѳр ѳлүүттэн быыһаабыт киһи, уоттаах сэриигэ аттанаары, бу кыра нэһилиэккэ тайҕаттан киирбит, Буут Сиидэрэп этэ. Дьон Бууту сири-буору аннынан ааттаах отоһут, ойуун диэн олус ытыгылыыллара. Кимиэхэ да улаханнык аккаастаабат, дьоӊӊо барытыгар кыаҕа тиийэринэн кѳмѳлѳһѳр, уһугулаабыты да бэттэх аҕалар дьикти дьарыктаах киһи, онон кинилэргэ соһуччу ѳрѳһүлтэ буолбута. Ону биллэн туран, Ньуукка ким кинини эмтээн үтүѳрдүбүтүн билбэтэҕэ даҕаны. Дьонуттан ыйыталастаҕына «ааһан иһэр киһи этэ, билбэппит» диэнтэн атыннык хоруйдаабаттара. Ньуукка оҕотугар тэптэрэн бэйэтэ да улаханнык иӊэн-тоӊон тоокколоһор ѳйѳ-санаата суоҕа. Онон сотору кэминэн ыалдьа сылдьыбыта букатын да умнууга хаалбыта.
Ыйтан ордук ѳлѳр-тиллэр икки ардынан сыппыт кыра киһи дьэ тулатын ѳйдѳѳн-дьүүллээн кѳрѳр буолбута. Арай дьоно бары туохтан эрэ олус санаарҕаабыт, саппаҕырбыт кѳрүӊнээхтэрэ, күлэр-үѳрэр тѳрдүттэн мэлийбиккэ дылыта. Эбэтэ Ааныска киҥинэйэн ыллыыра уурайан, сотору-сотору кистээн былаатын уһугунан харађын уутун соттор идэлэммит этэ. Ийэтэ Тээйэ уонна убайа Лааһар хара сарсыардаттан киэһэ хойукка диэри колхуос үлэтиттэн ордубаттара. Убайа, бэйэтэ да сааһыгар сѳбѳ суох дуоспуруннаах оҕо, букатын улаатан хаалбыт курдуга. Аҕата Дьарааһын суох этэ. Колхуос бэрэссэдээтэлэ киһи, оройуон киинигэр киирэн баран тардыллыбытын ийэтэ кэпсээбитин Ньуукка муодарҕыы санаабыта. Кырыктаах сэрии буолбута иккис сылыгар баран, колхуос туруу үлэһит дьоно үгүстэрэ фроӊӊа ыӊырыллан, кыра нэһилиэк дьоно тарбахха баттанар эр киһилээх хаалбыт этэ.
Сир-дойду бүтүннүү умайар уот курааӊӊа бүрүллэн, манна эбии улахан баһаардар тураннар, күн хойуу буруо быыһынан аат эрэ харата кытарымтыйан кѳстѳрѳ. Турар-турбат онон бука бары баһаар умуруоруутугар сылдьара. Эр киһи-дьахтар, эдэр-кырдьаҕас диэн араарыы суоҕа.
Халлааҥҥа биир да уулаах былыт кѳстүбэтэ. Арыт киһи күѳмэйин, хараҕын аһытар буруо быыһынан кураанах этиӊ лүһүгүрээн ааһара. Ходуһа, сыһыы ото үүммэккэ дьон ыраах үрэхтэргэ оттуу барарга күһэллибитэ. Кыратык да быган эрэр оту аата-ахса суох аһыӊа тута мэлитэн иһэрэ. Салгын да хамсаабат, тыала суох ѳҥүрүк куйааһа сатыылаабыта.
Ньуукка бэттэх кэлбитин истэн, аҕыйах хонугунан убайын Лааһары кытта үрэххэ окко ыытар буолбуттара. Кинилэри кытта таһынааҕы ыалларын ођолоро Киирик уонна кини балта Таанньыска барсар сурахтара иһиллибитэ. Киирик кини убайынаан эт саастыылара, ол аата уон үстэрин томточчу туолан сылдьаллара. Ньуукка быйыл кыһын тоҕуһугар барыахтааҕа, оттон Таанньыска уонун саӊа ааһан эрэрэ. Дьон тоҕо эрэ Таанньысканы мааны, ыарыһах кыыс диэнтэн атыннык ааттаабат этэ. Ийэтэ даҕаны кыыс барарын истэн «чээн, үлэһит баранан ыарыһах кыыһы илдьэн эрдэхтэрин» диэбитэ.
Үрэххэ биир оҕустаах сатыы айаннаабыттара. Тиийиэхтэригэр дылы хаста эмэ тѳхтүрүйэн аара суолга тохтообуттара. Таанньысканы бээгэй оҕуска олордубуттара, сотору-сотору сууллаары ый-хай бѳҕѳтүн түһэрэ иһэрэ. Кинилэри сирдээн иһэр Сэмэй Сэмэн саӊата суох кыыһы оҕуһугар хат олордоро, кытаанахтык тутуһан олорорун аргыый, наллаан сүбэлиирэ. Ол эрээри оҕустара аҕыйахта атыллаатын кытта кыыстара эмиэ сарылыыра, онтон кэлин ыксаан убайын Киириги кытта оҕнньордоро мэӊиһиннэрэн кэбиспитэ. Дьэ ол кэннэ син этэӊӊэ биэс чаастан ордук айаннаан үрэхтэрин булбуттара.
Кинилэр тиийиилэригэр үрэххэ соҕотох Түмэппий оҕонньору кытта, Лааһардаах Киириги кытта эт саастыы икки уолаттар, Өндѳрѳй уонна Акыым бааллара. Дьонноро номнуо хас да гаа сири охсубут этилэр. Кинилэри кэлбиттэрин кѳрѳн олус үѳрбүттэрэ. Түмэппий «чээн, бу Дьарааһын барахсан уолаттара дуу» диэн Лааһардаах Ньуукканы эйэргии дуу, аһына дуу кѳрбүтүн, Ньуукка улаханнык кымаардаабатаҕа. Арай улахан киһи Лааһар умса кѳрѳн баран, аргыый үѳһэ тыынан кэбиспитэ.
Син чочумча күѳ-дьаа буолан кэпсэтэн, чэйдээн баран, Таанньысканы уонна Ньуукканы субуу, лэкээ оҥорооччунан, от түгэҕин харбааччынан, оттон обургу дьону Лааһардаах Киириги от охсооччунан анаан кэбиспиттэрэ.
Үрэххэ үѳн-кѳйүүр олус дэлэйэ. Ордук кунан оҕустара иэдэйбитэ. Муннун уута субуруйа-субуруйа, сотору-сотору «пуус» гына тыына-тыына, туйахтарынан сир кырсын алдьатара, биир кэм бырдахтан, күлүмэнтэн күрэнэн тѳбѳтүн булкуйа, кутуруктарын тохтоло суох эйэӊэлэтэ иһэрэ. Ол иһин бары оҕолуун-оҕустуун отууга кэллэллэр эрэ, икки оҕонньотторо түптэ уматалларын кэтэһэллэрэ. Сып-сап түптэлээн баран оҕустарын сыбыдахтыыллара уонна кудуххай соҕустук аһаан баран, киэһээҥҥи отторугар киирэллэрэ. Ол кэннэ күн киириэр диэри хаалбыт субууларын бугуллууллара, арыт кэбиһиилээх от да туруораллара. Күн тахсыаҕыттан киэһэ үс туман түһүѳр диэри үлэлииллэрэ. Уолаттар бары даҕаны Сэмэй Сэмэн таһыгар сылдьалларын ордороллоро. Түмэппий таһыгар түбэстэххинэ, тѳһѳ да ис сүрэххиттэн кыһаллан, бааргынан-суоххунан үлэлээбитиӊ иһин, оҕонньор баҕатын хоту буолбатаҕына, ыарыылаах соҕустук кэтэххиттэн да ыаллыан сѳбѳ.
Икки оҕонньотторо, харыйалаах тиити утары туруоран кэбиспит курдук, тус-туһунан дьүһүннээхтэрэ уонна майгылаахтара. Сэмэй Сэмэн кыһыл-маӊан, үскэл, арыы-саһыл хааннаах, сахаҕа ортону үрдүнэн уҥуохтаах киһи этэ. Улахан саҥата-иҥэтэ суох сылдьан барыны бары бүтэрэ-оһоро, отторун тэрилин кѳрѳ-истэ, кыра эмэ кѳѳрѳттүбүтү им-дьим абырахтыы сылдьар идэлээҕэ. Сааһа алта уонугар чугаһаан сылдьара. Оттон Түмэппийдэрэ куруук соһуйбут курдук тѳп-тѳгүрүгүнэн эриличчи кѳрбүт, кыра, хатыҥыр, хара бараан оҕонньор этэ. Хара сарсыардаттан биир кэм аппыт айаҕын бүѳлээбэт элбэх саҥалааҕа, киэһэ хойукка диэри ходуһаҕа мѳҕүттэр саӊата ыраахтан иһиллэрэ. Ыгым соҕус эрээри, арыт кѳнньүѳрдэҕинэ дьээбэлээх майгылааҕа. Куруук «чэ-чэ, ходьох гынан иһиӊ» диэн тыллааҕа. Ол да буоллар, соруйсарынан, түргэнинэн уонна тылынан кыайар буолан, уолаттары куруук кини дьаһайара, «хамандыыргыт» диэн ааттанара. Бэйэтэ да ис-иһиттэн чэбэр, чэнчис киһи этэ. Хас киэһэ аайы үлэһиттэрин хотуур таптайарга уонна оттуур тэриллэрин барытын дьаарыстаан, бэлэмнээн утуйарга үѳрэтэрэ. Сааһын киһи улаханнык араарбат этэ, эдэр диэххин кырдьаҕас, кырдьаҕас диэххин эдэрчи ньалҕаархай дьүһүннээҕэ. Ол эрээри Сэмэй Сэмэнтэн уонча сыл аҕабын диэн, күѳн тутта кэпсииринэн сылыктаатахха, алта уонун лаппа ааһан баран сылдьар быһыылааҕа.
Уолаттар бары да от үлэтигэр, кыра эрдэхтэриттэн сыстаҕас буолан, кыайыгас, сып-сап туттунуулаахтара, тэҥ баайыылаахтара. Лааһардаах Өндѳрѳй бэйэ-бэйэлэригэр олус маарыннаһаллара: орто уӊуохтаахтаахтара, кыаһаан дьүһүннээхтэрэ, ырыгаттара, элбэх саҥата-иҥэтэ суох дьон этэ. Оттон Киириги, кѳбүс-кѳнѳ, иҥиир-ситии, уһун илиилээх-атахтаах, сып-сырдыгынан сандаарыччы кѳрбүт чороччу улаатан эрэр кыыс кэрэ дьүһүннээх уолу, харахтаах эрэ барыта хайгыы кѳрѳрѳ. Арай Акыымнара кыра эрээри илиитэ-атаҕа модьу, кылгас моойдоох, кэтит дараҕар сарыннаах, тирэхтээх кѳрүӊнээҕэ. Борбуйун кѳтѳхтѳҕүнэ баабый үлэһит буолсу диэн Түмэппий сылыктыыра. Элэккэйинэн, үѳрүнньэҥинэн да барыларыттан таһыччы ураты уол этэ.
Икки кыра дьон, Ньуукка Таанньыскалыын, эмиэ уҥуохтарынан, хотуурунан быһа охсубут курдук, тэбис-тэҥнэрэ. Таанньыска маӊан тѳгүрүк сирэйдээҕэ, куп-кугас чачархай убаҕас баттахтааҕа. Кыараҕас эрээри саһархайдыҥы кугас хараҕынан унаарыччы кѳрбүт ис киирбэх, аргыый-наллаан сылдьар кыыс этэ. Оттон Ньуукка синньигэс уһун муруннааҕа, лоппоҕор сүүстээҕэ, улахан кэтэхтээҕэ, чох хара харахтааҕа. Туохтан барытыттан соһуйар-ѳмүрэр, кыраттан да үѳрэр-хоргутар, олус уйан, чараас дууһалаах оҕо этэ. Кинини Түмэппий омуннааҕын иһин «чѳкчѳҥѳ уол» диэн ааттыыра. Хата, уоллаах кыыс бэркэ тапсыбыттара. Күп-күѳх уостаах кубархай кыыс, кѳлѳһүн-балаһын алла-алла, уолу кытта бугул харбаан тэбис-тэӊӊэ уопсара. Арыт, киһи эрэ итэҕэйиэх курдук, ис-иһиттэн былыргыны, ону-маны абааһылаађы кэпсээн Ньуукканы аралдьытара, арыт куттаан да ылара. Эчи, кини билэрэ элбэҕин уол иһигэр олус сѳҕѳ саныыра. Быыс-арыт булан биирдэ эмэ үрэххэ киирэн сѳтүѳлээн тахсаллара.
Таанньыскаҕа былырыын бастакы хомуурга ыӊырыллан, сэриигэ ѳлбүт ѳлбүт аҕата оҥорбут, түѳрт олус сиэдэрэй ойуулаах талах ынахтааҕа уонна оҕустааҕа. Онтун сыа-сым курдук тутан, кирдээх ѳрбѳххѳ суулаан кистээн илдьэ сылдьара. Биирдэ эмэ талах быыһыттан хостоон таһааран Ньууккаҕа кѳрдѳрѳрѳ. Оонньуохтарын бэркэ баҕараллара да, онно бириэмэ кѳстүбэт этэ. Дьиэбитигэр тиийдэхпитинэ оонньуохпут диэн ылыннарыылаах Таанньыска тылын Ньуукка маас-таас курдук эрэнэ истэрэ. Онон кистэлэӊ оонньуурдарын харахтаан, тутан-хабан кѳрдѳхтѳрүнэ да сѳп буолаллара. Мантыларын кимиэхэ да кэпсээбэттэрэ, ѳктүбүрүѳнэк кэс тылын бэйэ-бэйэлэригэр бэрсибиттэрэ. Ким кэспит таҥнарыахсыт буолуохтааҕа. Онон чып кистэлэӊӊэ туталлара. Хата, оннук куомуннаһалларын кэнникинэн иккиэн да олус сѳбүлээбиттэрэ.
Ол эрээри ый курдук үлэлээбиттэрин кэннэ Таанньыскалара олус сылааргыыр, нукаай курдук сыта-олоро сылдьар буолан хаалбыта. Биир кэм аҕылыы-аҕылыы бугул кэннигэр саһар «идэлэммитэ». Ону кѳрѳн оҕонньоттор аһыннахтара буолуо, отууга чэй ѳрѳѳччүнэн уонна ѳйүѳ лэппиэскэни, суораты наардааччынан хаалларбыттара. Ньууккаҕа бугул оҥорооччунан сытыы-хотуу Акыымы туруорбуттара. Арай Түмэппийдэрэ сотору-сотору «бу байыаннай кэмҥэ сүрэҕэ суохтары ытан кэбиһэллэр» диэн сѳбүлээбэтэхтии үгэргиир идэлэммитэ. Ити тыллар кимиэхэ ананалларын бары бэркэ билэллэрэ эрээри, саҥата суох истэн кэбиһэллэрэ. Бу да буоллар, Таанньыска күннээҕи эбээһинэһин эҥкилэ суох толороро. Куп-кубархай бэйэтэ бэрт эрэйинэн, сэттэтэ олорон, сынньанан үрэхтэн уутун баһан таһаарара. Тыаттан оттор маһын эмиэ бэйэтэ киллэрэрэ. Сарсыарда күн тахсыан иннинэ турара уонна отчуттар окко киириилэригэр аһа бэлэм буолара.
Дьиӊэр, улаханнык киһи тото-хана аһыыр аһылыга да суоҕа. Күннээҕи аһылык нуормата 250 кыраам лэппиэскэ, иэдьэгэй, лиитэрэ суорат этэ. Бу аһы нэһилиэктэн күн аайы Миисэ уол таһара. Кини Баабый диэн улахан баҕайы күрэҥ оҕустааҕа. Бэйэтэ иинэ хаппыт быыкаа уон биирдээх уол этэ. Миисэ иһэрэ ыраахтан иһиллэрэ. Кылыһахтаах чуор куолаһынан ыллаан ыыра барара, утары кѳрбүтүн барытын хоһуйан иһэр идэлээҕэ. Куруук күлэ-үѳрэ сылдьар, сытыы-хотуу, тэбэнэттээх уол этэ. Сурах-садьык эмиэ арыт кинини кытта кэлсэрэ. Оҕолор киниэхэ ымсыыра, куттаҕаһа суоҕун сѳҕѳ, ордургуу саныыллара. Кинилэргэ суостаах Түмэппий оҕонньордорун кытта тэбис-тэҥҥэ, харса-хабара суох кэпсэтэрэ. Онон бары даҕаны Миисэни ытыктыы кѳрѳллѳрѳ, кэлэрин-барарын ыраахтан кыраҕытык кэтииллэрэ.
Биирдэ уоллара ыаллыы нэһилиэк дьоно ыал ыалынан хоргуйан ѳлбүттэр диэн амырыын сонуннаах кэлбитэ. Оҕонньоттор билэр дьоно буолан ордук хараастыбыттара. Күнүскү омурҕаӊӊа олорон эрэ Түмэппийдэрэ:
-Эһиги аҕаҕыт курдук дьон туһугар бэйэтин сиэртибэлиир салайааччылара суох буолан быһыннахтара,-диэбитэ.
-Ол аата хайдах?-диэн Ньуукка соһуйан, оҕонньортон утары ыйыппыта.
Оҕонньоттор бэйэ-бэйэлэрин утары кѳрсѳн кэбиспиттэрэ. Оҕолор да харахтарын Ньууккаттан күрэтэн туора хайыспыттара. Бары тугу эрэ билэллэрэ да, кистииллэрэ ѳтѳ кѳстѳ сылдьара. Чочумча дьикти чуумпу сатыылаабыта.
-Мин аҕам хайаабытый? Ханна баарый билигин?-диэн Ньуукка хос тоһоҕолоон ыйытар киһи буолан биэрбитэ.
Онуоха хаһан да кыыһырбат Сэмэй Сэмэнэ:
-Саҥарба! Итини уонна хаһан да дьон ортотугар аҕаҕын сураһыма!-диэн ордоотоон кэбиспитэ.
Бу күнтэн ыла Ньуукка аҕата туох эрэ бобуулааҕы оӊорон, оройуон киинигэр киирэн баран сүппүт эбит диэн улахан толкуйга түспүтэ. Убайыттан ыйытаары гынан баран син да этиэ суоҕа диэн туттуммута. Таанньыскаттан ону тоокколоһор түгэн кѳстѳн биэрбэтэҕэ. Нэһилиэккэ киирдэхпинэ, кырдьыга да, ийэлээх эбэбиттэн ыйыталаһар эбиппин диэн бүччүм санааны ылыммыта.
ххх
Биир үтүѳ күн Таанньыскалара отуутун иһиттэн кыайан тахсыбатаҕа. Оҕонньоттор сарсыардааҥҥы чэй оргуйбатађын кѳрѳн, кыыс соҕотох сытар кыра отуутугар киирбиттэрэ уонна сотору кэминэн убайын Киириги ыҥырбыттара. Киирик хайдах эрэ дэлби саппаҕырбыт кѳрүҥнээх отууттан тахсыбыта, бэл, хараҕа ууламмыт курдуга. Ол да буоллар отторун охсо, кэбиһэ, утаакы буолбакка, барбыттара.
Сэмэй Сэмэн бараары туран Ньууккађа:
-Эн чэй оргута бүгүн арыый эрдэ киирээр, Акыым бэйэтэ да сылдьыа. Боломуочунай ыйдааҕы былаан туолан эрэр диэбитэ. Таарыччы Таанньысканы кѳрѳѳр,- диэбитэ.
Ньуукка бу күн Сэмэн оҕонньор сорудаҕынан арыый эрдэ бүппүтэ. Күнү быһа Таанньысканы кѳрсѳр түгэнин хараҕар ойуулаан кѳрбүтэ. Хайдах эрэ акаары санаатыгар, хата, Таанньыскалыын сэһэргэһиэм, талах ынахтарбытынан дьэ оонньуохпут диэн иһигэр үѳрэ санаабыта. Тута кэлэн, кыыс сытар отуутугар ааспыта. Арай, доҕоор, отууга саӊа киириэх курдук атыллаан истэҕинэ, Таанньыската отуу айаҕар быарынан сыыллан сытара. Дэлби ыран, аҕыйах хонук иһигэр киһи билбэт гына уҥуох-тирии буолбутун, сирэйэ-хараҕа кырыыламмытын, баттаҕын дуома сирэйигэр саба түһэн үрэллибитин кѳрүѳххэ сүѳргү этэ.
-Таанньыскаа, тыый, хайдах буоллуӊ, хайдаххыный?-дии-дии Ньуукка кыыһы сэрэнэн отуу айаҕар ѳйѳѳн олордубута.
-Уу иһиэм этэ, утаттым аҕай. Сатаан турбат буолбуппун дии. Киһи кыаммата диэн дьэ сүр эбит,- диэн баран оӊойбут харахтарынан уол диэки унаарыччы кѳрѳн кэбиспитэ.
Ньуукка хап-сабар туос тордуйаҕа дьэс чаанньыктан тымныы уу кутан аҕалбыта. Таанньыска ѳрүһүспүттүү иккитэ-үстэ ыйырбахтаат, уолга тѳттѳрү ууммута. Онтон оргууй аҕай отуу айаҕар олорон эрэ:
-Ньуукка, мин, арааһа, ѳлѳн эрэбин быһыылаах. Анараа дойду диэн баара буолуо да? Учууталбыт суох диэбитэ дии, таӊара да, абааһы да,-диэбитэ.
Манныгы эрэ истиэм диэбэтэх уолу күѳмэйин туох эрэ кыбыс-кытаанах бүѳлүү анньыбыта. Бэйэтэ да билбэтинэн икки хараҕын уута кирдээх, кѳлѳһүннээх иэдэһин устун сар түспүтэ. Ньуукка нэһиилэ тыын быһаҕас тыына-тыына:
-Таанньыска, хайдах маннык ѳлүѳххүнүй? Таҥара баара буолуо, бађар. Баар буоллаҕына кини эйиигин аһыныа уонна быыһыа. Кини быыһаабат диир буоллаххына… Күн Ыстаалынтан кѳрдѳс, кини эйиигин хайаан да быыһыа. Мин ыалдьыбыппар ийэм аах куруук кини мэтириэтиттэн кѳрдѳһѳр этилэр,-дии-дии, бэйэтэ да ѳйдѳѳбѳтүнэн, ытаан мэрбэйэ-мэрбэйэ, сүбэлээбитэ буолан, түҥ-таҥ саӊара олорбута.
Кыыс кини ытыырыгар кыһаммат курдуга, хата, хайдах эрэ ураты куолаһынан:
-Кѳр эрэ, ол кѳстѳр талахтар быыстарыгар талах оонньуурдарбын кистээбитим. Ону ѳллѳхпүнэ иккитин уӊуохпар уураар, анараа дойдуга бардахпына оонньуом дии. Мааны ынахпын Мааны Кыыһы уонна сымнаҕас Даадары, оттон кэйиик Хадаары уонна саамай үүттээх ынахпын Сырдыгы бэйэҕэр хааллараар, кэриэс-хомуруос ылаар. Сатаан кѳрѳр инигин, Хадаар оҕуһу, уолгун дии, эр киһигин,-диэбитэ.
Онтон Ньууккаҕа чугаһаан, уол арбайбыт баттаҕын улахан киһи курдук имэрийэ-имэрийэ:
-Ньуукка, ытаама. Кѳр, уонна эбэм этэр этэ…бу эмиэ кистэлэҥ. Кимиэхэ да кэпсээйэххиний. Киһи ѳлбүтүн кэннэ түѳрт уон хонук устата олорбут сирин-уотун кэрийэр, ол кэннэ биирдэ дууһата бу Орто дойдуттан барар диэн. Ол аата мин да оннук сылдьыам буоллаҕа. Хата, киэһэ аайы дьиэҕиттэн тахсаар, ынахтарбытынан оонньуохпут,-диэн баран аат эрэ харата мичээрдээн ыттайбыта. Онтон «чэ, сытыар миигин, хаһан ардах түһэн дьиэбэр барабын» диэн баран отуутун аанын тэлэччи арыйардыы хаҥас илиитинэн сэниэтэ суох далбаатаммыта.
Уол «ээх да, суох да» диир кыаҕа суох саӊата суох ытаан сыҥсырыйа-сыҥсырыйа Таанньыскатын хат оннугар сытыарбыта. Санаатыгар, кини эмиэ маннык буола сылдьан баран, бэрт түргэнник үтүѳрбүт курдуга. Онон наһаа ѳлбѳт ини диэн оҕо киһи эрэх-турах санаабыта.
ххх
Ол эрээри Ньуукка баҕатын хоту буолбатаҕа. Уонча хонук буолан баран Таанньыска эрэйдээх чаҕаарар куолаһа аны иһиллибэт буолбута. Бары да кыыстарын олус аһыйбыттара. Уйан киһи ордук Ньуукка буорайбыта, биир кэм хараҕын уутун кыаммакка Түмэппийтэн хаста да мѳҕүллүбүтэ. Кыыстарын икки оҕонньоттор сүбэлэһэн баран, оҕустарыгар тиэйэн Сэмэй Сэмэн ийэтин аахха илдьэ барбыта. Киирик барсыан баҕарбыта да, үлэ күнэ сүтэрэ табыллыбат, бүгүн кэбиһии диэн батан кэбиспиттэрэ. Киэһэ хойут бэркэ хараастыбыт кѳрүҥнээх оҕонньордоро тѳннѳн кэлбитэ. Түмэппийдиин отур-ботур тугу эрэ кэпсэппиттэрэ. Онтон Лааһары ыӊыран ылан бэйэлэрин отууларыгар киллэрбиттэрэ. Уол сотору кэминэн отууттан бэрт эрчимнээхтик ойон тахсыбыта уонна саҥата суох, дьэс алтанын курдук кытара кыыһан баран, аллара үрэххэ сүүрбүтэ.
Ньуукка убайын оннук дьүһүн-бодо буоларыгар кыһаммакка, наар Таанньыскатын кытта сылдьыбыт, үлэлээбит кэмнэрин ахтан-санаан уйа-хайа суох, улаҕа хайыһан баран, отуутун иһигэр кистээн ытыы сыппыта. Онтон эмискэ, уокка оҕустарбыттыы, ойон турбута. «Бу иэдээни, Таанньыскам оонньуурдарын тиксэрбэтэхпин» диэн баран отуутуттан ойон тахсан, аллара, кыыһа тыыннааҕар ыйбыт, талахтарыгар ыстаммыта.
Сайын үтүѳтэ бүтэн, номнуо күһүн кэлэн эрэр тыына биллибит этэ. Түүнүн лаппа тымныйар, хараҥарар буолбута. Онон талах оонньуурдарын булар бэрт күчүмэҕэй этэ. Талахтар быыстарыгар, бэрт улаханнык ытаан энэлийэ-энэлийэ, хараҥаҕа харбыалаһа олордоҕуна, ким эрэ кэтэҕин аһыттан ылан умса баттаабыта. Соһуччута бэрдиттэн Ньуукка куттаммытын да улаханнык ѳйдѳѳбѳккѳ хаалбыта.
-Дьэ ытаа-ытаа, сиэхсит, аҕабыт ѳлбүт. Эн куруук ытанньах, куһаҕаны түүйэр буолаҥҥын дьон ѳлѳр,- дии-дии убайа Лааһар быраатын сирэйинэн сири-буору уоптарбыта. Онтон хойуу тордуох курдук баттаҕыттан харбаан ылан туора садьыйбыта уонна бэйэтэ эмиэ лах гына олорон баран, уйа-хайа суох ытаан барбыта. Хаһан да быраатыгар илиитинэн киирбэт убайа маннык быһыыламмытыттан буолбакка, аҕата ѳлбүтүн истэн Ньуукка мах бэрдэрбитэ. Били күнү быһа аалбыт Таанньыскатын кураххай аһыыта биирдэ үрэллэн хаалбыта. Аны хараҕар аҕатын сырдык мѳссүѳнэ, саас бүтэһигин куска илдьэ сылдьыбыт үтүѳкэн күннэрэ элэҥнээн ааспыттара. Ол да буоллар хайдах эрэ «ама, хайдах аҕабыт ѳлүѳй, ыалдьыбат этэ дии» диэх курдук дьикти-дьиибэ санаа-оноо үүйэ-хаайа туппута. Ытыырын тохтотон убайыгар аргыый аҕай тобугунан сыыллан кэлбитэ:
-Убаай, оттон аҕабыт хайдах ѳлбүтүй, ыалдьыбат этэ дии? Сэриигэ барбыт дуу?-диэн сэрэнэн ыйыппыта.
-Акаары, хаайыыга…саанан ытан ѳлѳрбүттэр, — диэн баран Лааһар быраатын тиэрэ анньыбыта.
-Тоҕо? Хайдах… хайдах саанан?, — дии-дии Ньуукка тѳттѳрү түѳрт атах буолан эргиллэн кэлэн, убайын сирэйин мыҥаабыта.
Бу сырыыга убайа, быраатын сирэйин чопчу кѳрбѳтѳр даҕаны, борук-сорукка тонолоппуппакка одуулаан олорон эрэ, лаппа уоскуйбут куолаһынан сибигинэйэ былаастаан:
— Колхуос сүѳһүтүн ѳлѳрѳн, дьоӊӊо түҥэтэн хаайыыга барбыта. Хоргуйбуттары быыһаары. Аҕабытын норуот ѳстѳѳҕѳ оҥорбуттар,- диэбитэ. Онтон быраатын бэйэтигэр ыксары тардан баран:
-Бу туһунан, аҕабыт тугу гыммытын биир тыынар тыннаахха кэпсээмэ. Аҕаҕын биир куһаҕан тылынан хараардыма. Өйдѳѳтүҥ дуо? Иккистээн уонна бу туһунан кимниин да кэпсэтимэ. Чиэһинэй тылгын биэр, мин эмиэ пионер мэктиэ тылын этэбин. Илии тутуһуохха,- диэбитэ.
— Өктүбүрүѳнэк чиэһинэй тылын биэрэбин. Кимиэхэ да кэпсиэм суоҕа, — диэн баран, хап-сабар Ньуукка кырачаан илиилэринэн Лааһар уҥа ытыһын, тѳһѳ кыалларынан, ыга туппута. Бу кэмӊэ убай уонна быраат, биир иэдээҥҥэ түбэспит дьон, туох эрэ кѳстүбэт күүһүнэн сѳллүбэт кэлгиэ быанан ситимнэммит курдуктара. Соторутааҕыта эрэ ытаан, харахтарын уутунан сууна олорбут уолаттар иккиэн тута уоскуйан, чочумча саӊата суох умса нөрүйэн олорбуттара. Сүрэхтэригэр дириӊник сѳҥѳрдүбүт аҕаларын сүтэрбит аһыылара уонна хардарыта этиспит мэктиэ тыллара биир сомоҕо күүс буолан, ыксаллаах кэмҥэ хорсун, булгуруйбат модун санааны иҥэрбитэ.
Сарсыҥҥытыгар сарсыарда олох эрдэ туран, Ньуукка уу баһа таарыйа, Таанньыска кистээбит талах оонньуурдарын кѳрдѳѳбүтэ. Син ѳр бодьуустаһан, иирбэ-таарба талах кыбычаан сириттэн, сииктээх от анныгар бэркэ билэр таҥас ѳрбѳҕүн кѳрбүтэ. Долгуйа үѳрэн начаас икки ардыгар оонньуурдарын хостоон таһаарбыта уонна сүрэҕин туһаайыытынан тутан эмиэ ытаан барбыта. Ол эрээри сымыһаҕын быһа ытыран, тута хараҕын уутун киэр илгибитэ, ынахтарын, оҕустарын биир-биир сэрэнэн имэрийтэлээн кѳрбүтэ. Онтон бэрт ыксалынан тѳттѳрү ѳрбѳҕѳр кичэллээхтик суулаан баран, «күһүн хайаан да ылыам, билигин эһиги манна саҥата суох сытыҥ. Бааргытын олох биллэримэҥ. Сѳп дуо?» диэн баран ортоку талахха, бэлиэ сиргэ кистээн кэбиспитэ.
Ххх
Балаҕан ыйын бүтүүтэ, күһүӊӊү добдурҕа иннинэ, отторун кѳрүѳлээн-хаһаалаан, былааннарын куоһара толорон, отчуттар бары суулаһан нэһилиэккэ киирбиттэрэ. Суорат уонна лэппиэскэ таһааччы Миисэлэрэ атырдьах ыйыттан саҕалаан күн кѳтѳ-кѳтѳ суорат эрэ аҕалар буолбута. Нэһилиэккэ бурдук бүппүт, хоргуйуу буолбут, ол киһи ѳлбүт, бу киһи барбыт диэн хобдох сонуннаах кэлэрэ. Ону истэн оҕонньоттор үрэххэ талаҕынан туу оҥорон балыктыыр буолбуттара. Сут дьылга балык да аҕыйаабыт диэн сѳҕѳн кэпсэтэллэрэ, муҥутаан күӊӊэ уонча быччыыканы туттараллара. Дьиҥэр, үрэххэ кус оҕото дэлэй этэ даҕаны, ону бултуур тэриллэрэ да, сололоро да суоҕа. Барыта күн былдьаһыга этэ. Онон балыктарын мииннээн, син инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан күһүӊӊэ диэри тиийбиттэрэ.
Аҕыйах ый иһигэр Лааһардаах Ньуукка дьоннорун олус ахтыбыт этилэр. Хата, ийэлээх эбэтэ тыыннахтарын кѳрѳн уйадыйахтарыгар диэри үѳрбүттэрэ. Ньуукка биир кэм кыра оҕо курдук тѳбѳтүн тоһуйа сылдьан, идэтинэн, олус элбэхтэ дьонугар сыллаппыта. «Пахайбын, бу уол олох улааппатах. Убай буолаары сылдьаӊӊын. Дьон кѳрѳн сүѳргүлүѳ» дии-дии эбэтэ Ааныска мѳҕүттүбүтэ буолара эрээри, түгэн кѳһүннэр эрэ сиэнин сыллаан сырылата сылдьара. Ийэтэ Тээйэ даҕаны мурун бүѳтэ уолун ньырамсытан куруук атаахтатара. Ас минньигэһин бастакынан киниэхэ хадаҕалыыра, түүнүн уолун ыксары кууһан, кэтэҕиттэн сыллыы-сыллыы хоонньоһон утуйара. Ол эрээри ийэлэрэ Тээйэ биллэ дьүдьэйбит, биир кэм сэниэтэ суох, сылааргыыр буолбут этэ. Саатар, оҕолонор кэмэ чугаһаан, урут да хаана баран ыараханнык быыһанар буолан, туохтан эрэ дьаарханар курдуга. Эбэлэригэр сотору-сотору түүлүн тойонноторо, онто, арааһа, бэрдэ суох быһыылааҕа.
Ас-таӊас ыал аайы кырыымчык этэ. Сайын кыра оҕолор, дьахталлар кииһилэ, кириэн от, бэс үѳрэтин, сутукатын хомуйан хатараллара. Ол онтуларыттан кыра-кыралаан бурдугу кытта ууга булкуйан хааһылаан сииллэрэ. Нуорма бурдуктарын олус харыстыыллара. Ол эрээри дьон кэпсээниттэн иһиттэххэ, атын нэһилиэктэри кытта тэҥнээтэххэ, туох да олус «тоттук» олороллоро, тыыл үлэтин бары былаанын толорон иһэллэрэ. Манна колхуоска тѳһүү күүһүнэн чороччу улаатан эрэр ыччат дьон, оҕолор этилэр. Оннооҕор оройуон хаһыатыгар «Быһыт нэһилиэгин оҕолоро үчүгэй кѳрдѳрүүнү ситистилэр. Биирдии оҕо баһыгар 10-нуу гааны оҕустулар, 11 гааны мустулар уонна ортотунан ыллахха, биирдии оҕо 31 кѳлѳһүн күнүн ааҕыстылар. Маннык үчүгэй үлэлээх оҕолорунан киэн туттабыт» биитэр «Коля Дьячковскай, Вася Данилов, Роман Нестеров, Миша Максимов от үлэтигэр бастаан иһэллэр. От кыраабылынан 2,5 гаа нуормаларын 3,5 гааны мустаран нуормаларын аһары толордулар» диэн хаста да бэчээттэммиттэрэ. Бэл, Бочуот дуоскатыгар 144 үлэ күнүн ѳлѳрѳн Христина Ефремова, сааскы ыһыы үлэтигэр сир хорутуутун былаанын 175 бырыһыан толорон Николай Феофанов хайҕанан тахсыбыттара.
Ньууккалаах эбэлэрэ Ааныска эмээхсин иистэнньэӊ буолан, түүннэри-күнүстэри торбос үтүлүк, ынах этэрбэс тигэрэ, онтун суотугар дьахталлар кыраны эмэ (үүт, суорат, бурдук, кус, собо балык) дук гынан үѳрдэллэрэ. Үѳрэх кэмэ кэлбитэ даҕаны, Ньууккалаах оскуолалара арыллыбатаҕа. Алта уонча биэрэстэлээх улахан нэһилиэккэ Таас Эбэҕэ арыллыбыт сурахтааҕа да, онно барар кыахтара суоҕа. Онон быйыл уолаттар үѳрэхтэрэ тохтообута. Оскуола оҕолорунан, хата, алтаны, кѳмүһү хомуйтарбыттара, ыалтан ньуоска, ытарҕа-биһилэх, араас киэргэл-симэх тастарбыттара. Дьахталлар сылаас таҥас-сап тигэн боруоҥҥа ыыталлара. Дьон туох баардааҕын кыайыы туһугар кэрэйбэккэ туттарара.
Лааһары тута фермаҕа от тиэйиитигэр ылбыттара, онон кыһыннары онно үлэлиир буолбута. Ньуукка даҕаны таах олорботоҕо, мутук ыраастааһыныгар, сааскы борохуот кэлиитигэр мас бэлэмнээһинигэр улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьыспыта. Сотору хаар түспүтүн кэннэ нэһилиэккэ уоттаах сэрииттэн, атаҕар улаханнык бааһыран, ааттаах булчут Бѳҕѳ Баһылай эргиллэн кэлбитэ. Били, хата, алдьархайтан ас таһааран диэбиккэ дылы, бу кэмтэн ыла кыра нэһилиэк олоҕо кѳнѳн, аччыктаан, хоргуйан ѳлүү диэн букатын суох буолбута. Бѳҕѳ Баһылай тѳһѳ да ыараханнык бааһырдар, бултуур кыаҕын сүтэрбэтэх этэ. Кэллэ-кэлээт икки күн иһигэр үс тайаҕы суулларан икки сыарҕанан тиэйэн киллэрбитэ. Ол булт үѳрүүтүн малааһына бука барыларыгар тиксибитэ. Мантан инньэ Баһылай бултаан кэлбитин иһиттэллэр эрэ, дьахталлар иһит-хомуос туппутунан кэлэн Баай Байанай быйаӊыттан тиксэр буолбуттара. Онон хара аһы үссэммит дьон сэниэлэнэн, улахан үлэ-хамнас этэӊӊэ үмүрүйэн, дьон-сэргэ сүргэтэ кѳтѳҕүллүбүтэ.
ххх
Дьиэтигэр кэлиэн инниттэн ѳссѳ Ньуукка Таанньыскатын кэриэс тылын, бүтэһик баҕатын хайдах толорорун толкуйдуур буолбута. Үрэхтэн киирбит күнүн сарсыҥҥытыгар эбэтэ тикпит саӊа тирии этэрбэһин, чомпой бэргэһэтин, эргэ суккун сонун кэтэн, онтун ситии быанан быакаччы курданан баран кыыс олорбут алааһыгар тиийбитэ. Бэлиэр, күһүн хахсаат тыына сайыҥҥы чээлэй айылҕа күѳх кэрэтин устан, кѳмүс солотуу дуйунан сири-дойдуну бүрүйбүт этэ. Үѳр кус-хаас тѳрѳѳбүт дойдуларыттан арахсар, курус ырыалара-тойуга, истибит эрэ сүрэҕин-быарын ортотунан киирэн, ахтылҕан тыынынан мунчаарда туоххаһытара.
Бастаан Ньуукка кими эмэ кѳрсѳн Таанньыска ханна кѳмүллэн сытарын ыйыталаһарым дуу диэн санаан баран, аны кистэлэҥмит биллэн хаалыа диэн, туттуммута. Алаас халдьаайытынан быарын кэрийэн былыргы дьон уҥуоҕар тиийбитэ. Манна элбэх киһи уӊуоҕа суоҕа. Онон чуо-бааччы соторутааҕыта кѳмүллүбүт Таанньыскатын буора бэлиэ этэ. Ньуукка тута хоонньуттан ѳрбѳххѳ суулана сылдьар талах оонньуурдарын хостоон таһаарбыта. Салгыы чохчойон олорон эрэ биир-биир ынахтарын, оҕустарын таһааран кыыс буоругар кэчигирэччи тэлгэтэн кэбиспитэ. Онтон Даадардаах Мааны Кыыһы кыыс уҥуоҕар ѳрбѳххѳ тѳттѳрү суулаан баран сэрэнэн уурбута. Тугу да саҥарбатаҕа. Саҥарар кыаҕа да суох курдуга. Икки хараҕа тобус-толору кѳлүйэ уунан туолбута. Киһи тоҕо ѳлѳрүн, биирдэ баар, биирдэ суох буоларын кыайан быһааран ѳйдѳѳбѳтѳҕѳ. Син чочумча тура түһүѳх курдук буолан иһэн, аттыгар баар былыр үйэҕэ ѳлбүт дьон уӊуохтарыгар хараҕа быраҕыллыбыта. Онон-манан күѳрэ-лаҥкы барбыт, харааран, оҥойон турар былыргы дьон ампаардара барыһан туралларын кѳрѳргѳ дьулаан этэ. Эмискэ этин сааһа аһыллан, сиһэ кэдэҥэлээн, сүрэҕэ «пар» гына түспүтэ. Хадаардаах Сырдыгын икки ытыһыгар бобо туппута да, сыыры таҥнары сүүрбүтэ. Санаатыгар, ким эрэ кэнниттэн кэлэн тутан ылыах, харбыах курдуга. Тэппит атаҕын кубулуппакка, муҥ кыраайынан сүүрэн, бэйэтин алааһын куулатыгар киирэн баран биирдэ тохтоон, тыын ыла, уоскуйа сатыы турбута. Хата, хорсун да эбиппин, аны иккистээн дьон уҥуоҕар саахар да манньаҕа барбаппын дии санаат, Таанньыскатын кэриэс оонньуурдарын күүскэ да күүскэ сүрэҕин ыксатынан хам кууспута. Онтон бытааннык аа-дьуо хааман, күһүҥҥү кэрэ айылҕаны кэрэхсии, Хадаардаах Сырдыгын халлааӊӊа кѳтүтэн, санаатыгар, Таанньыскатын кытта дьэ тэҥҥэ оонньоон, ирэ-хоро кэпсэтэ-кэпсэтэ, аа-дьуо дьиэтин диэки лэппэрдии турбута. Аара кинини арыаллаан килбик күн симиктик мичээрдии, нуоҕайбыт хатыӊ мас кѳмүс сэбирдэхтэрин сиргэ тамнааттыы, нарын лабааларынан далбаатыы, махтана турар курдуктара.
Ххх
Аҕыйах хонугунан, сир тоҥон, кыстык хаар түспүтүн кэннэ, сарсыарда Ньуукка ынырык энэлгэнтэн уһуктан кэлбитэ. Убайа кинини, ѳйдѳнѳр бокуой биэрбэккэ, сиирэ-халты сонун, этэрбэһин кэтэрдээт, дэллэриппитинэн ыаллыы Киириктээххэ илдьибитэ. Суол былаһын тухары тугу да саҥарбатаҕа. Ол эрээри сирэйэ дьэбин уоһуйбутуттан кѳрдѳххѳ, соччо бѳрүкүтэ суох быһыы-майгы буола турара. Ким онно сыһыаннааҕын Ньуукка эмиэ тута сэрэйбитэ, ийэтэ барахсан тѳрѳѳрү, ѳлѳр-тиллэр ухханыгар сытарын, кѳрбѳтѳр да, куолаһыттан эндэппэккэ билбитэ.
Киирик ийэтинээн, номнуо эрдэ колхуос үлэтигэр барбыт буолан, дьиэлэригэр суохтара. Арай хараҕа суох эбэлэрэ Мааппыс уонна кырдьаҕас эһэлэрэ Толунньаҥ оҕонньор бааллара. Хара сарсыардаттан Ньууккалаах Киирик киирэн кэлбиттэригэр ыаллар олус соһуйбуттара. Лааһар киирээт, аан айаҕар туох диэн булбакка, биир сиргэ тэпсэҥнээбитэ, мух-мах бара-бара:
-Туох… туох… ийэбит быыһанаары гынар. Ыарахан курдук туруга. Туох… ол иһин эбэм бу Ньуукканы эһиэхэ ыытта. Киэһэ үлэбиттэн кэлэн иһэн ылыам, — дии-дии үтүлүгүн мускуйа турбута.
Мааппыс уол хас биирдии тылын олус болҕомтолоохтук истэ олорон, хап-сабар:
-Ээ, оннук буолумна. Хааллын-хааллын. Оо, Тээйэ барахсан этэҥҥэ быыһаннар,- диэбитэ.
Ньуукка урут бу ыалга син элбэхтэ сылдьар этэ. Ол саҕана убайын кытта кѳннѳрү оонньуу, дьаарбайа кэлэллэрэ, биитэр ол-бу кыра сорукка таарыйан ааһаллара. Оччолорго, аҕалара Баардаах Бүөтүр баар эрдэҕинэ, дьиэ иһэ куруук элбэх ыалдьыттаах буолара. Ардыгар, Ньуукка Киириктээх уус аҕаларыгар олус ымсыыра саныыра. Кини баҕарар чаачар саатын араас эгэлгэтэ дьиэ иһинэн-таһынан толорутун сѳҕѳ кѳрѳрѳ. Таанньыскалыын улаханнык алтыспат этэ. Убайын Лааһары соппой уопсан Кириктээҕи кытта тыаҕа тахсан моҕотойдууллара, сэриилээх оонньууллара, илин-арҕаа хас эмэ алааһынан ураҕас атынан кѳтүтэллэрэ.
Ол кыһалҕата суох оонньообут кэмнэрэ билигин бэрт түргэнник кылам гынан ааспыт, ѳйдѳрүгэр-санааларыгар эрэ дьоллоох оҕо саас ѳйдѳбүлэ буолан хаалбыт курдуга. Бу сэрии ыар сылларын кэмигэр оонньуур, мээнэ кѳҥүл кѳччүйэр кыаллыбат этэ. Сааттаах да быһыыга тэҥнээҕэ. Маны барытын Ньуукка, тѳһѳ да кыра буоллар, бигэтик ѳйдүүрэ.
Убайа Лааһар тахсан бараатын кытта уол сонун, бэргэһэтин устан кѳхѳҕѳ ыйаабыта уонна сэрэнэн киирэн аан таһынааҕы наара ороҥҥо олорбута. Мээнэ эргичиҥнии, дьиэ иһин олоотуу олордоҕуна:
-Тоойуом, Ньуукка, чэй иһэҕин дуо?, — диэн Мааппыс тирии имитэрин кубулуппакка эрэ ыйыппыта.
-Оо, бу да эмээхсин, иһэҕин да буолан. Ис диэ, ыл. Чэ мин тыалаатым. Кѳр, бүгүн ити сыарҕанан оонньоон лаппа хойутаатым ээ, — диэн баран Толунньаҥ оҕонньор тирии сонун быакаччы курданан, чомпой бэргэһэтин тимиччи кэтэн баран үтүлүгүнэн икки этэрбэһин тэп гына охсунаат, таһырдьа тилир гынан хаалбыта.
— Иһэбин, -диэн Ньуукка хап-сабар хоруйдаабыта. Бэҕэһээ киэһэ тар уутун эрэ испитэ, онон куртаҕа сотору-сотору кураанаҕынан курулуурун иһиттэххэ, туос аччык этэ.
Уол хоруйун истээт, Мааппыс талкытын туора анньан, сэрэнэн үс атахтаах остуолугар кэлбитэ. Ньуукка кѳрдѳҕүнэ, харахтаах киһи курдук, эмээхсин бэрт үѳрүйэхтик туттан-хаптан аһын бэрийэ охсубута.
-Чэ, Ньуукка, кэл олор, чэйдээ. Бу бэҕэһээ Киирик туһах иитэн куобах амсайар дьолго тигистибит. Иккини туттарбыт этэ. Хата, быйыл куобах баар буолсу дииллэр. Оҕом бэлиэр улаатан, аҕатын курдук булчут бэрдэ буолан эрэр. Айаххар бааттаах эбиккин, куобах буутун кирэр буоллуӊ,- дии-дии Мааппыс мичээрдээн мытырыйбыта.
Ньуукка санаатыгар маннык минньигэс куобаҕы олоҕор биирдэ да амсайан кѳрѳ илик курдуга. Сыа-сым курдук куобаҕын этин сиэн баран, сылаас чэйин кыра чохооҕо үрэн сырылата олорбута.
-Тоойуом, Таанньыска үрэххэ хайдах сылдьыбытай? Тиийиэҕиттэн ыалдьыбыта дуо?,
— диэн эмискэ Мааппыс оһоҕун иннигэр тиийэн хардаҕастары биир-биир уокка биэрэ туран ыйыппыта.
Маннык ыйытыыны кэтэспит буолан Ньуукка хап-сабар:
-Суох, бастаан үчүгэй этэ. Иккиэн от мунньар, бугул түгэҕин харбыыр этибит. Ыалдьара биллибэт курдук этэ, — диэбитэ.
-Оҕом барахсан… тѳрүѳҕүттэн иринньэх этэ. Кыратыгар эрэй бѳҕѳтүн кѳрдѳрбүт кыыс. Син итиччэ бороохтуйан иһэн барбыта дьэ абалаах, — диэн баран эмээхсин үѳттүрэҕин ылан уотун булкуйбута.
-Бу кырыыстаах сэрии буолбатаҕа буоллар…уолум да тыыннаах буолуо этэ, оҕолорум барахсаттар, — дии-дии холбугур кѳхсѳ нүксүйэн, Мааппыс эрэйдээх киһи аһыныах, ытыырын кыатана сатыы-сатыы, хатырбыт илиилэринэн сирэйин ньуххарынан, хараҕын уутун сотто турбута.
Маннык хараастыылаах түгэӊӊэ кырдьаҕас киһиэхэ туох диэн булбакка, Ньуукка саҥата суох остуолтан туран, тѳттѳрү наара оронугар кэлбитэ уонна эмиэ балаҕан иһин эркинин сыныйан кѳрбүтэ буола олорбута.
-Чэ, туох да аньыыта-харата суох аанньал кэриэтэ үтүѳ дьон этэ, анараа дойдуга да тиийэн олохторун оҥостуохтара. Хата, Таанньыска аҕатын кытта араа-бараа барда. Бииргэ сылдьыахтара буоллаҕа дии, — диэн баран Мааппыс уоскуйа быһыытыйан, сирэйэ сырдаан кэлбитэ. Салгыы кѳмүлүѳк иннигэр кыра саппыйаан мѳһѳѳччүгүттэн хамсатын таһааран топ гыннаран тобугар охсубута уонна табаҕын симэн тымтыгынан уматтан баран, минньигэс-минньигэстик сыпсырытан, тардан барбыта.
-Тоойуом, бэттэх кэл эрэ, миэхэ кѳмѳлѳс, — диэтин кытта, Ньуукка хап-сабар эмээхсин таһыгар кэлбитэ.
— Бу кыраадаҕа куурбут хардаҕастар бааллар, харахтаах киһи ону сэрэнэн ылан тымтыкта тыыр эрэ, быһаҕа эмиэ онно буолуо, ити оҕонньор бүгүн хойутуура буолуо, — диэн баран Мааппыс оһох кэннин диэки ыйбыта.
Кыраада үрдүгэр сытар үс кураанах кырбас мастары Ньуукка ылан биир-биир судургутук тыырыам дии санаабыта, кини кыаҕар уустук буолан биэрбитэ. Ол да буоллар син ѳр ырычаахтаһан, кѳлѳһүн-балаһын аллан, уол хас да тымтыгы тыырбыта. Иннилэрин ылан баран тэйэр ѳһѳс майгыта уһуктубута, онон саӊата суох сымыһаҕын быһа ытыран, кыра талах олоппоско тирэхтээхтик тэбинэн, биир кэм мастарын кытта мадьыктаһа олорбута.
-Тоойуом, дьэ эһиги сэбиэскэй кэм оҕолоро абааһыны да, аньыыны да итэҕэйбэккит ээ?, — диэн Мааппыс чуӊкунуур чуумпуга соһуччу ыйытык биэрэн, Ньуукканы ѳмүрдэн кэбиспитэ.
-Ээ, оттон… оннук, учууталбыт Сэмэн Сэмэнэбис инньэ диир куруук. Таҥара суох, абааһы суох диэн кэпсээччи. Барыта сымыйа… итини олох итэҕэйимэҥ, былыргы, хаалынньаҥ олох кѳстүүтэ диэччи,- диэн уол син ѳр кэтэмэҕэйдээн баран, баарынан малтаччы хоруйдаабыта.
-Оннук буолумна, ол кыһыл бартыһаан, дьаарай хомуньуус киһи инньэ диир бѳҕѳ буоллаҕа. Сымыйа диэбит буола-буола, -дии-дии талкытын эрчимнээхтик талкыйан, Мааппыс ѳс саҕа буола түспүтэ.
-Былыргытын, сиэрин-туомун билбэт, итэҕэлин ылыммат киһи наһаа өр уһун отун оттоммото буолуо ээ, — диэн баран эмээхсин кэлэйбит курдук саӊата суох барбыта.
Ньуукка тугу эрэ сыыһаны этэммин кырдьаҕас киһини хомоттум быһыылаах диэн бэйэтин буруйдана санаабыта. Ол иһин алы гынаары:
-Арба, Таанньыска миэхэ анараа дойду диэн баар диэбитэ. Киһи ѳллѳҕүнэ түѳрт уон хонук дууһата бу сиргэ сылдьар курдук кэпсээбитэ, ол кырдьык дуо?, — диэбитэ.
Мааппыс Ньуукка ыйытыытыттан сэгэс гына түспүтэ.
-Чээн, хор, оҕом мин былыргы кэпсээммин ылынан, дьоҥҥо кэпсии сылдьар эбит дии. Дьэ, Ньуукка, бу Орто дойдунан киһи олоҕо муҥурдаммат. Анараа дойду диэн баар бѳҕѳ буоллаҕа. Киһи ѳллѳҕүнэ онно тиийэр. Ол эрээри онно ѳлүү хара уутугар чачайыаххын баҕарбат буоллаххына, бу олоххор аньыыны-хараны, туох да куһаҕаны оҥорбокко, үтүѳ сиэрдээх сылдьыахтааххын. Түѳрт уон хонук устатын тухары сылдьыбыт сиргин-уоккун кэрийэҕин уонна дьэ ол кэннэ букатын бараҕын, — диэн баран эмээхсин сирэйэ-хараҕа сырдаан, салгыы айаҕа аһыллан, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдугу, үгүһү-элбэҕи кэпсии олорбута.
Бу курдук ону-маны буолары-буолбаты лабаҥхалаһан, күн лаппа киэһэрбитин, икки чугас дьоннорун сүтэрбит ыар аһыылаах дьон билбэккэ хаалбыттара. Өлбүт дьон анараа дойдуга тиийэр олохторо Ньуукканы ордук сэӊээрдибитэ. Кырдьаҕас киһи ылыннарыылаах тыла-ѳһѳ хайдах эрэ чараас сүрэххэ уйаламмыт санаа-оноо баттыгын суох оҥорбута, оҕо киһи дууһалыын чэпчииргэ дылы буолбута. Тапталлаах аҕата номнуо онно тиийэн үѳрэ-кѳтѳ сэриитэ, кыһалҕата суох олорорун, Таанньыска харысхаллаах ынахтаах оҕуһунан дуоһуйа оонньуу сылдьарын хараҕар ойуулаан кѳрбүтэ.
Халлаан хараҥарбытын кэннэ Толунньаҥ оҕонньор хара тыаттан мас мастаан, тоҥон-хатан киирбитэ. Киирик ииппит туһахтарыттан аара икки куобаҕы эмиэ ылбыт этэ. Байанай куду анньыбыт булдун истэн Мааппыс үѳрэн күлүм аллайбыта.
Сотору биэрмэттан Лааһардаах Киирик аргыстаһан кэлбиттэрэ. Ыаллара чэйдээн баран барыӊ диэбиттэрин Лааһар буолумматаҕа. Сирэйиттэн-хараҕыттан кѳрдѳххѳ, бэркэ ыгылыйбыт кѳрүҥнээҕэ. Онон Ньуукка, төһө да аска ымсыырдар, сып-сап таҥнан, убайын кэнниттэн соппой уопсарга күһэллибитэ. Балаҕантан тахсааттарын кытта кэннилэриттэн Киирик, биир бѳдѳҥ куобаҕы туппутунан, «бу куобаҕы илдьэ барыҥ!» диэн хаһыытыы-хаһыытыы эккирэтэн кэлбитэ. Лааһар үѳрэн доҕоругар махтанан икки ытыһын бобо туппута. Ол кэннэ хаҥас ѳттүгэр куобах тутуурдаах, уҥа ѳттүгэр Ньуукканы сиэппитинэн ыксал бѳҕѳнѳн алаастарын диэки түһэ турбуттара.
Бу баран иһэн Ньуукка:
-Убаай, ийэбит эн санааҕар кыыһы тѳрѳѳбүтэ буолуо дуу, уолу дуу?-диэн кыҥнайа-кыҥнайа убайын сирэйин мыҥаабыта.
-Саӊарба, акаары-акаарытык ону-маны сураһыма, — диэн убайа саба саҥаран кэбиспитэ. Кэпсэтии онон бүппүтэ. Ньуукка иһигэр Лааһарга ѳһүргэнэ санаабыта да, тоҕо эрэ убайыттан толлон утары тугу да саҥарбатаҕа.
Арай дьиэлэригэр чугаһаан иһэн кѳрдѳхтѳрүнэ, балаҕаннарын ураатыттан оһохторун буруота сэниэтэ суохтук унаарыйарга дылыта. Ыттара Кырса кулгааҕа ньалбайан, кутуругун кумуччу туттан баран тэлгэһэлэрин тула ыйылыы сылдьара. Туох эрэ куһаҕан буолбутун тута сэрэйэн, уолаттар сэрэнэн балаҕаннарын аанын арыйан, дьиэлэригэр киирбиттэрэ.
Оһох иннигэр эбэлэрэ Ааныска эрэйдээх нүксүччү түһэн олороро. Хаҥас ороҥҥо ийэлэрэ туох да буолбатаҕын курдук, сатамньыта суох былаатынан сыҥааҕа тѳгүрүччү бааллан, дэлби кубарыйыаҕынан кубарыйан баран утуйа сытар курдуга.
-Ийээ! Ийээ, хайдах буоллуҥ?! Ийээ, тур-тур! -диэн аан таһыттан сарылаабытынан, сонун да устубакка, Ньуукка бу күн сирин анныгар саамай күндү киһитигэр ыстаммыта.
Ийэтэ барахсан мааны уолун аймалҕаныгар кыһаммакка, аны кинини истэр быһыыта суох, биир да тымыра хамсаан кѳрбѳтѳҕѳ. Тыбыс-тымныы ийэтин илиилэрин харбаан баран, түѳһүгэр сытан истэҕинэ Ньуукканы ким эрэ эрчимнээхтик кэннинэн чинэриппитэ. Уол ону ѳйдѳѳн-дьүүллээн кѳрбѳккѳ, «ийээ, ийээ!» дии-дии сары-ору бѳҕѳтүн түһэрбитэ.
-Аньыытын баҕаһын, ити уолу киэр гыныҥ, айаҕын бүѳлээҥ эрэ!-диэн эбэтэ үѳгүлээбитигэр убайа Лааһар дьукаах Кэнтик оҕонньордуун уолу таһырдьа соһон таһаарбыттара.
Ол кэннэ убайа хамсаабат да гына хам кууһан туран эрэ:
-Ньуукка, ытаан бүт. Итинник кэбилэннэххинэ ийэбит тиллэн кэлбэт. Өлбүт ийэбит, аны биһиэхэ хаһан да кэлбэт… ѳйдѳѳтүҥ дуо? Уоскуй,-диэн бэйэтэ ытыырын кыатана-кыатана кыбыс-кытаанахтык эппитэ уонна сотору кэминэн Ньуукканы тѳлѳ ыытан кэбиспитэ. Онтон сурдьун соҕотохтуу хаалларан баран дьиэтигэр иһигэр киирэн хаалбыта.
Ол эрээри тымныы дьыбардаах киэһэ ыар сүтүктээх киһини аһыныах, уоскутуох чинчитэ суоҕа. Хотуттан үрэр тыал биир кэм сонун курдат этин-сиинин мууһунан хаарыйбыта, кулгааҕа, икки илииитэ аһыс гыныар дылы тыбыс-тымныынан ытарчалыы салаамахтаабыта. Тѳһѳ да дѳйѳ тоҥнор, маҥан хаар ньууругар чохчойон олорон эрэ, Ньуукка бу киэһэ ѳр ытаабыта. Ийэлээх аҕатын кытта олорбут дьоллоох кэмнэрин ахтан-санаан уйа-хайа суох барбыта. Ол эрээри сотору син кѳхсѳ кэҥээн уоскуйа быһыытыйбыта. Санна ыгдаҥныы-ыгдаҥныы бүгүӊӊү Мааппыс эмээхсин анараа дойду туһунан кэпсээнин ѳйдүү сатыы олорбута. Ийэм аҕабын кытта кѳрсѳр буоллахтара, биһигини да кэтэһиэхтэрэ диэн дьикти санаатыттан арыый эгди буолбута. Бу түгэҥҥэ кинини туох эрэ ураты күүс иилии кууһан, уоскутарга дылыта.
Ол эрээри ийэтэ кѳмүллүбүтэ уонча хонук буолбутун кэннэ, Ньуукка дэлби туоххаһыйар, ийэтин суохтуур буолбута. Эбэтэ даҕаны куруук кыыһын ахтан, аны хайдах- туох олоробут диэн муҥатыйан, бэйэтэ да сүрэх баастаах кыра киһини аймаан кэбиспитэ.
Бу күнтэн саҕалаан киэһэ хойут, халлаан хараҥарбытын кэннэ, таһырдьа тахсан уол хараҥаҕа турар идэлэммитэ. Хоонньугар Таанньыскатын Хадаардаах Сырдыгын уктан баран, сулустаах халлааны ѳр да ѳр одуулуура. Баҕар, ийэм кэлэн ааһыа диэн бүтүннүү харах-кулгаах иччитэ буолан иһиллиирэ. «Ийээ» дии-дии иһиллэр-иһиллибэттик сибигинэйэрэ. Кыстык хаар күүдэпчилэнэ сирэйигэр-хараҕар түһэрин ийэтин сымнаҕас илиилэригэр холоон сылаанньыйан ылара. Иһин түгэҕэр ийэтин ыӊыран арааһы бары ботугуруура. Саӊата суох хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа тулатын кыҥастаһара. Ардыгар Таанньыскатын оонньуурдарын хостоон халлааҥҥа көтүтэ оонньуура, дэбигис киһи ѳйдѳѳбѳт быһыытын быһыыланара.
Ол курдук биир киэһэ Лааһар дьукаах Кэнтик оҕонньордуун ферматтан кэлэн иһэн, Ньуукка бэйэтэ бэйэтин кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ таһырдьа ытыы турарын кѳрѳн олус соһуйбуттара. Убайын аах иһэллэрин эргиллэн кѳрѳѳт, уол түѳкүн курдук балаҕанын диэки куотан хопчооруҥнаабыта.
-Хайа, эбээ, бу уолуҥ таһырдьа тугу гынарый?-диэбитинэн убайа дьиэтигэр кѳтѳн түспүтэ.
-Тыый, хайыырый ол?, — диэн эбэтэ Ааныска эмээхсин соһуйан сиэниттэн тѳттѳрʏ ыйыппыта.
-Халлааны кытта кэпсэтэр, быһыыта,-дии-дии кэннинэн туран эрэ Кэнтик оҕонньор кѳхѳҕѳ сонун ыйаабыта.
Түгэх оһох кэтэҕинээҕи ороҥҥо Ньуукка буруйдаах курдук умса туттан, дьиэ иһинээҕи дьон бары кинини тургутардыы кѳрѳллѳрүттэн уолуйан, барыах-кэлиэх сирин билбэккэ олорбута.
Эбэтэ Ааныска сиэнигэр чугаһаан кэлбитэ уонна аттыгар олорон эрэ, аргыый санныттан кууһан баран:
-Ньуукка, бачча хараҥаҕа, чахчы, тугу гынаҕын?-диэн сэрэнэн ыйыппыта.
Ньуукка сирэйэ чоххо баттаабыт курдук кытар гына түспүтэ:
-Ээ, кѳннѳрү халлаан сулустарын кѳрѳбүн,- диэн сымыйалаан бытарыппыта.
-Өктүбүрүѳнэк чиэһинэй тыла да ити?-диэн убайа Лааһар уун-утары кэлэн тобулу одуулаабыта.
Харытыттан харбаппыт уоруйах курдук тугу гыныан билбэккэ, Ньуукка мух-мах барбыта. Онтон хараҕыттан уу-хаар баһа-баһа:
-Ийэбин кѳрүѳхпүн баҕарабын. Мааппыс эмээхсин киһи ѳллѳҕүнэ түѳрт уон хонук устара олорбут сирин кэрийэр диэбитэ. Ол иһин, баҕар, ааһан иһэрин саатар ыраахтан кѳрүѳм диэммин кинини ыҥырабын, ийэбин наһаа аҕынным,- дии-дии марылаччы ытаан барбыта.
Кыра балаҕаҥҥа баар дьон бары манныгы эрэ истиэхпит диэбэтэх буолан, мах бэрдэрэн тылларыттан маппыттара. Эбэтэ «оо, бу үлүгэри» диэн баран оһоҕун иннигэр тиийэн талах олоппоһун ылбыта. Онтон тугу эрэ толкуйдуур курдук чочумча олорон баран, туран, эргиллэ биэрээт, долбууругар тиийбитэ. Бэрт ѳр онтун хаһыспыта уонна оһоҕор кэлэн кэриэрбит кэҥсик сыт таһаарбыта. Ким да эмээхсин оһоххо тугу ботугураабытын истибэтэҕэ, бырахпытын ѳйдѳѳн кѳрбѳтѳҕѳ. Бу түгэӊӊэ дьиэлээхтэр бары бэйэлэрин истэригэр арааһы санаабыттара. Ньуукка иннигэр олох биллибэт кистэлэҥнээх дириӊ чүѳмпэтин арыйар кыахтара суоҕун билинэн үѳһэ тыыммыттара. Балаҕан иһигэр кэриэрбит сыты кытта ураты чуҥкунуур чуумпу сатыылаабыта.
ххх
Сэрии аас-туор биир кыһынын кэннэ сандал сааһы, самаан сайыны Батаакаптар маннык күндү дьон сүтүктээх кѳрсүбүттэрэ. Ньуукка номнуо уонугар чугаһаан лаппа улааппыт, оттомурбут курдук буолбута. Өйѳ-санаата былырыыӊӊыга холоотоххо, ийэлээх аҕата баалларыгар тэҥнээтэххэ, чыҥха атына. Уруккутун курдук атаахтыыра уурайан, бэйэтэ да билбэтинэн, олох тосту-туора уларыйыыта уол уйулҕатыгар күүскэ дьайбыт этэ. Саас убайа Лааһар колхуоска мас-от, балбаах тиэйиитигэр, сайынын от, бурдук үлэтигэр, оттон Ньуукка миэлиҥсэҕэ солбуллубат оҕус сиэтээччинэн үлэлээбитэ. Күһүн, Таас Эбэҕэ интэрнээт аһыллар сураҕын истэн, эбэлэрэ Ааныска уолаттарын, дьону үтүктэн, киин сиргэ үѳрэттэрэ ыытарга санаммыта. Тѳһѳ да кырдьаҕас буоллар, биир да күн оскуола паартатыгар олорботор, үѳрэх суолтатын бэйэтин кыаҕынан быһаарар, дириҥник, хорутан ѳйдүүр мындыр эмээхсин этэ. Лааһар бастаан эбэтин соҕотохтуу хаалларымаары, утарылаһыах курдук буолан иһэн, кэлин син сѳбүлэһэригэр тиийбитэ. Онно сүрүн тѳрүѳтүнэн ийэлээх аҕаларын ыра санаалара, тыыннаахтарыгар оҕолорун үѳрэхтээх дьон оҥорор баҕалара буолбута.
Биир үтүѳ күн уолаттар кыра ѳйүѳ дуомнаах алта уон биэрэстэлээх Таас Эбэҕэ сарсыарда күн тахсыыта сатыы айаҥҥа туруммуттара. Баралларыгар «аҕаҕыт табаарыһыгар, үөлээннээҕэр Дьэкиим Додуохапка тохтооруҥ, бэркэ билсэр киһитэ этэ, этэҥҥэ сылдьыҥ» диэн баран эбэлэрэ биир-биир сиэннэрин сүүстэриттэн сыллаталаан ылбыта. Эбэлэрэ эрэйдээх ыалларыгар дьонтон кистээн саары этэрбэс тикпитин «тиийдиӊ да биэрээр, үѳрүѳхтэрэ» дии-дии Лааһар хас да сиринэн абырахтаах эргэ тирии матаҕатыгар бэркэ кичэйэн укпута. Ааныска барахсан сиэннэрэ алаас куула тыатыгар киирэн кѳстүбэт буолуохтарыгар дылы, ѳргѳ диэри чарапчыланан кѳрѳ, харах уулаах атаара хаалбыта.
Сарсыарда эрдэ туруммут оҕолор киэһэ күн киириитэ Таас Эбэлэригэр тиийбиттэрэ. Дьонунан ыйдаран Лааһардаах Ньуукка Дьэкиим аах олорор дьиэлэрин бэрт дѳбѳҥнүк булбуттара. Кип-киэҥ, ып-ыраас тэлгэһэ иһигэр нууччалыы таас түннүктээх, кырыыбалыы түѳрт муннуктаах улахан мас дьиэ борук-сорукка дьэндэйэн турара. Уолаттар хаһан да маннык дьиэни харахтыы илик буолан, улаханнык салла быһыытыйбыттара. Арай, доҕоор, саӊа тэлгэһэҕэ үктэниэх курдук буолан истэхтэринэ, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, олус улахан хара ыт моргуйбутунан кэлээт, Лааһар атаҕар түспүтэ. Уолаттар хаһыытаспытынан бүтэй күрүѳ баҕанатын үрдүгэр биирдэ баар буола түспүттэрэ. Ньуукка кутталыттан сүрэҕэ айаҕар тахсыбыта, тѳһѳ кыалларынан кумуйуоҕунан кумуйан, атаҕын-илиитин хомуйан, күрүѳ баҕанатын үрдүгэр олорбута. Ыт тоҕо эрэ киниэхэ кыһаммакка, бара-бара убайын атаҕын сиирэ-халты хабыалыыра. Сотору кэминэн дьиэ аана тыастаахтык аһыллан биир сонон соҕус орто саастаах киһи, ытын ыҥыра-ыҥыра, тахсан кэлбитэ.
-Хайа, бу бачча түүн кимнээх кэллигит?, — диэн улахан соҕустук ыраахтан ордоотоон ыйыппыта.
Убай киһи Лааһар хап-сабар:
-Ээ, биһиги бу Дьарааһын Батаакап уолаттара кэллибит. Бу күһүн оскуолаҕа киирээри, интэрнээккэ олорон, — диэн хардарбыта.
-Дьарааһын дуо?-диэн ѳйдѳѳбѳтѳх курдук эр киһи хаттаан ыйыппыта, онтон тохтуу түһэн баран:
-Ээ, чэ кэлиҥ, чугаһааҥ манна, бу ыт олох ытырбат, мээнэ үрэр эрэ. Моойторук, кэл-кэл,-дии-дии дьиэтин айаҕыттан ытын ыҥыран туора илдьэ барбыта. Ыта хаһаайына эйэргиирин билэн, кутуругун кумуччу туттан баран, иччитин улгумнук батыһан ампаар ойоҕоһугар тиийэн сытынан кэбиспитэ.
Дьэкиим эргиллэн кэлээтин кытта Лааһар ѳй булан:
-Бу эбэм ыытта, — диэн баран эбэтин кэһиитин тырыттыбыт матаҕатыттан ыксыы-саарайа эр киһиэхэ утары ууммута.
Киһилэрэ соһуйбут дуу, сэрэммит дуу курдук уолаттары биир-биир бастарыттан атахтарыгар дылы сыныйан кѳрѳ-кѳрѳ:
-Туох даа!? Туох кэһиитэ? Бээ эрэ, кэтэһиӊ, — диэн баран тѳттѳрү эргиллэ биэрбитэ уонна этэрбэстэрин аанньа ахтыбатахтыы, холустук уӊа илиитинэн харбаат, дьиэтин иһигэр сылыпыс гынан хаалбыта. Онтон чочумча буолаат, дьиэтин аанын кыараҕастык арыйан баран:
-Киириҥ,-диэн сибигинэйэ былаастаан ыҥырбыта.
Хаһан да харахтаан кѳрбѳтѳх мааны мас муосталаах дьиэҕэ киирэн, хараӊаҕа тулламай этэрбэстэрин устуохтарын дуу, устумуохтарын дуу кэтэмэҕэйдии турдахтарына, Дьэкиимнэрэ кэлэн:
-Чэ уолаттар, бу манна сытан сынньаныҥ, аан таһыгар. Олох айдаарымаҥ, дьонум бары утуйа сыталлар, — диэт тырыттыбыт таба тириитин бырахпыта. Суорҕан да, сыттык да мэлигир этэ. Мантан салгыы туох да кэпсэтии тахсыбатаҕа. Хос иһигэр ким эрэ тимир ороҥҥо тыастаахтык тыынар, тѳттѳрү-таары эргийэр тыаһын Ньууккалаах Киирик муодарҕыы истибиттэрэ. Ол эрээри сылайбыттара таайан, тѳбѳлѳрүн тэллэххэ уураат, тута кыбыс-кытаанахтык утуйан хаалбыттара.
Сарсыарда бэрт эрдэ Ньуукка дьагдьайан, дьиэ уорааныттан уһуктан кэлбитэ. Арай иһиттэҕинэ хос иһигэр дьахтардаах эр киһи киҥир-хаҥыр саӊарсаллара.
-Оччотугар тугуй, ол түѳкүн дьон оҕолорун манна, биһиэхэ, олордоору гынаҕын дуо?, — диэн дьахтар умайыктана тымтыбыта.
-Аргыый эрэ, истиэхтэрэ. Түүн ханна үүрүөхпүнүй? Аны дьоҥҥо киһини ол-бу диэн кэпсии сылдьыахтара. Мин да кинилэри олордор, айах адаҕата оӊостор санаам суох. Тугу эмэ толкуйдуом. Чэ… ол эрээри туох да диэбитиӊ иһин Дьарааһын оттон син үчүгэй киһи этэ буоллаҕа. Туһалаабыта да элбэх дии, биһиэхэ, — диэн Дьэкиим хардара сыппыта.
-Ол үчүгэйигэр норуот ѳстѳѳҕѳ аатырар дуо? Билигин бэйэҕин эрийиэхтэрэ, хаайыыга ыытыахтара, итинник киһи оҕолорун хорҕото сыппыккар!, — диэт дьахтар тимир оронтон тыастаахтык ойон турар тыаһа иһиллибитэ. Онтон бэтэрээ диэки чугаһаан иһэн:
-Хайа, эмиэ туох бѳҕүн киллэрдиҥ, тугуй бу!?, — диэн саҥа аллайбыта.
-Этэрбэс дии, мааны, саары этэрбэс, уолаттар эбэлэрин кэһиитэ. Айдаарыма бээ, кыратык саӊар,-диэн Дьэкиим дьахтарын буойан күргүйдээбитэ.
-Пахайбыын, ким манык таҥаһы билигин кэтэр үһү, ыт да тырыта тыыппат ини, киэр гын мантыккын!, — диэн баран дьахтар этэрбэстэрин биир-биир хос иһигэр тамнааттыыр тыаһа иһиллибитэ.
Эмискэ убайа Лааһар Ньуукканы уҥа харытыттан харбаан ылбыта. Утуйа сытар дии санаабыт убайа уһуктаҕаһыттан соһуйан уол ходьох гына олоро түспүтэ.
-Бардыбыт, тур, — диэт быраатын иннинэ Лааһар бэйэтэ бэрт ыксалынан ойон турбута. Сиирэ-халты таҥнаат, Ньуукка сонун уонна этэрбэһин сирэйигэр быһа анньыбыта. Иккиэн бэрт ыксалынан, туохтан эрэ куотан эрэр курдук, таһырдьаны былдьаспыттара. Халлаан лаппа сырдаабыт этэ. Били бэҕэһээ сии сыспыт ыттара эмиэ ырдьыгынаабытынан кэлиэх курдук гынан иһэн, Лааһар «чот!» диэтин кытта, уол турбут сирэйин-хараҕын кѳрѳѳт, кулгааҕын кумуччу туттан, буруйдаах курдук тѳттѳрү купчурус гынан хаалбыта.
Дьэкиимнээх тэлгэһэлэриттэн тэйэн, билигин ханна барыахтарын чопчу билбэтэллэр даҕаны, уолаттар иккиэн суксуруһан айан суолугар киирбиттэрэ. Син нэһилиэктэн хас да биэрэстэни дьулурҕатык бараат, тохтоон тыын ылбыттара. Лааһар быраатын санныгар икки илиитин ууран баран, утары кѳрѳн туран эрэ:
-Ньуукка, эн улахаҥҥын, барытын ѳйдүүгүн дии. Биһиги аҕабытын сымыйанан норуот ѳстѳѳҕѳ дииллэр. Эн ону хаһан да итэҕэйбэт буол… уонна аҕабытын таҥнарбыт дьону кытта илии тутуспат, кэпсэппэт, эйэргээбэт буол. Эн биһиги билэбит — биһиги аҕабыт үчүгэй киһи, норуот өстөөҕө буолбатах. Онон бүттэ. Өйдѳѳтүҥ дуо?, — диэн быһыта-орута, кыбыс-кытаанахтык эппитэ. Ньуукка «сѳп» диир хоруйун истээт, эргиллэн, иннин диэки эрчимнээхтик хардыылыы турбута. Арай убайын уҥа атаҕын кэнниттэн ѳйдѳѳн кѳрбүтэ, ыстаанын, этэрбэһин дуома барыта хатаччы хаппыт кыа хаан буолбут этэ. Манна эбии доҕолоӊнуура, торбос ыстаана тырыта баран этэ барыта кѳстѳ сылдьара.
-Убаай, атаҕыҥ барыта хаан буолбут, ыт улаханнык ытырбыт дии!-дии-дии кэнниттэн аҕылыы-аҕылыы ситэн кэлбитэ.
-Ээ, бу диэн кыра буоллаҕа. Ааһар, Ньуукка бу баас. Ыалдьыбат. Арай ити кинилэр аҕабытын үѳхпүт, эбэбитин аанньа ахтыбатах тыллара сүрэх бааһа буолан үйэ-саас тухары хаалыа буоллаҕа. Эбэбитигэр бүгүн киэһэ дьэ туох диибит,-диэн баран эргиллэн, Лааһар салгыы сордьороӊноон бара турбута.
Икки-үс биэрэстэни барааттарын кытта, үрдүк сыыр үрдүгэр сыарҕалаах оҕустаах эр киһиэхэ кэтиллэ түспүттэрэ. Уолаттар саҥата суох, мулук-халык тутта-тутта ааһыах курдук буолан истэхтэринэ:
-Туох кэпсиэ, хантан иһэр оҕолоргутуй?, — диэн эр киһи тохтоон, сылбырҕатык сыарҕатыттан ойон тураат, бэрт сэргэхтик ыйыппыта.
-Ээ, биһиги Таас Эбэттэн иһэбит, — диэн хап-сабар Лааһар Ньуукканы бэйэтин диэки тардаат, аат эрэ харата хоруйдаабыта.
-Ээ, үѳрэх оҕолороҕут дуо?, — диэн эр киһи салгыы тоокколоһор киһи буолбута.
-Оннук даҕаны, тѳннѳн иһэбит, — диэн баран Лааһар тиэрэ хайыспыта.
-Тыый, ол тоҕо тѳнүннүгүт, үѳрэххит саҕалана да илигиттэн. Хантан сылдьаҕыт, кимнээх оҕолоро буолаҕыт,- дии-дии аргыстара оҕуһун хатыҥ маска баайан, уолаттарга чугаһаан кэлбитэ.
-Быһыттан сылдьабыт, — диэбитэ Лааһар уонна киэр хайыспыта.
-Кимнээх оҕолоро буолаҕыт, мин дьонум тѳрдүлэрэ эмиэ быһыттар. Онон барыгытын билэбин. Хата, аймахтарым буолуоххут, — дии-дии эр киһи күлэн абына-табына тиистэрэ атыгыраабыттара.
Уолаттар бэйэ-бэйэлэрин харахтарынан сиирэ-халты кѳрсүбүттэрэ уонна билбэт киһилэригэр салгыы тугу хоруйдуохтарын билбэккэ таалан турбуттара. Онтон Ньуукка хайдах эрэ сатамньыта суох балаһыанньа үѳскээбитин ѳйдѳѳн дуу, биитэр ыксаан дуу:
-Ийэлээх аҕабыт ѳлбүттэрэ. Аҕабыт аатын сатаан эппэппит… кутталлаах, — диэн баран убайын диэки кылап-халап кѳрбүтэ.
Лааһар кинини сүр үлүгэрдик кынчарыйбыта уонна хайдах эрэ иҥиэттэргэ дылы гыммыта, кэлэйбиттии чыпчырынан баран түҥнэри хайыспыта. Сыыһа гыммытын ѳйдѳѳн Ньуукка кэннинэн тэйэ хаамыах курдук гынан истэҕинэ, анараа киһилэрэ:
-Ээ, сѳп, ѳйдѳѳтүм-ѳйдѳѳтүм, Дьарааһын Батаакап уолаттара эбиккит дии. Ол иһин эһиги хараҕым бэркэ таптыы кѳрѳр. Биир сайын от сии эһиги нэһилиэккэ сылдьан турардаахпын. Онно икки оторой-моторой кыра дьон баар этигит. Дьарааһын барахсан киһи үтүѳтэ, кэрэмэһэ этэ. Куттанымаҥ, уолаттар, мин барытын билэбин, бэйэ киһитэбин, Тиит диэммин, Тиит Лааһараппын, — диэн баран уолаттарга чэрдээх ытыһын ууммута.
Салгыы суолтан туораан сыгынах мас үрдүгэр олородон эрэ уолаттары тардаах суоратынан уонна хаппыт лэппиэскэнэн күндүлээбитэ. Тута Лааһар атаҕын ѳйдѳѳн кѳрѳн, ыт ытырбыт сирин тарынан сэрэнэн сууйан ыраастаабыта. Онтон бэйэтин кэтэ сылдьар ырбаахытыттан хайыта тардан уол атаҕын ыга баайан кэбиспитэ. Били, бастакы дьаархаммыттара ааһан, уолаттар элэккэй киһилэрин кытта сотору кэминэн айахтара аһыллан, уостара сѳллѳн, ону-маны барытын кэпсэппиттэрэ. Тиит быйыл кыһын улаханнык бааһыран сэрииттэн эргиллибитин, хайдах кыргыһыы толоонуттан тыыннаах ордубутун, ньиэмэс диэн кимин-тугун, сэрии сэбэ хайдаҕын үгүһү-элбэҕи кэпсээбитэ. Ордук кыра киһи Ньуукка бэркэ сэҥээрэн, тохтоло суох тоокколоһо айаҕа хам буолбатаҕа. Дуоспуруннаах Лааһар да сэргээн, биир кэм кэҕиҥнии олорбута. Онтон дьэ ѳй булан Тииттэрэ ѳссѳ тѳгүл Таас Эбэттэн тоҕо тѳннѳн иһэллэрин сураспыта. Омуннаах киһи Ньуукка хайдах убайа ыкка ытыттарбытыттан саҕалаан Дьэкиимнээх эбэлэрин этэрбэһин аанньа ахтыбакка тамнааттаммыттарыгар тиийэ, уйадыйа-уйадыйа, сиһилии кэпсээн биэрбитэ. Хамсалаах табаҕын соппойо-соппойо, ону барытын Тиит бэркэ кичэйэн истэ олорбута. Онтон Ньуукка кэпсээн бүтээтин кытта:
-Чэ уолаттар, истиҥ. Дьон араас, билигин да, былыр да. Ити Дьэкиим колхуос бэрэссэдээтэлэ буолан, сааһын эбинэн сэриигэ барбакка гынан баран, топпутун уйбакка итинник дьаабыланар. Кэргэнэ да Харбас Маабыра кэпсээҥҥэ киирэр киэһээҥҥи аһыырдаах киһи ыалласпат дьахтара. Эһиги аҕаҕыт тыыннааҕар хайдах күѳх оту тэлгиэхтэрин билбэт курдуктара. Билигин ол бэйэлэрэ ити буола сырыттахтара. Чэ, кэм-кэрдии оннуларын булларыаҕа. Билигин маннык: эһиги миигин кытта барсыаххыт. Бачча кэлэн баран үѳрэхтэн матаргыт табыллыбат. Интэрнээккитин да мин кэпсэтиэм. Онтугут хойут аһыллар диэбиттэрэ. Аһыллыар диэри миэхэ олоруоххут. Эмиэ эһиги саастыы уоллаах кыыс оҕолоохпун. Хата, бииргэ сылдьыаххыт, — диэн үгүһү-элбэҕи эппэккэ быһааран кэбиспитэ.
Лааһардаах Ньуукка эбэлэригэр илдьэ испит ыар сүгэһэрдэрэ хайдах эрэ чэпчээн хаалбыкка дылы буолбута. Кэхтэн эрэр айылҕа кэрэтин аргыый одуулуу-одуулуу, тѳттѳрү кэлбит суолларынан эргиллэн, Тиит муоһалыыр оҕустаах сыарҕатыгар айаннаан иһэн, үгүһү-элбэҕи саныы олорбуттара. Бэйэлэрэ да билбэттэринэн, иккиэн биир кэмӊэ дьоннорун ыра санааларын хайаан да толорор, тѳһѳ кыалларарынан үѳрэх-билии суолун сомсор, үрдүккэ дабайар сыал-сорук туруоруммуттара.
Ньуукка күһүӊӊү мэник тыал сирэйин саба үрэриттэн тэбэнэттэнэн биир кэм манньыйа, мичээрдии испитэ. Билигин бу хоонньугар баар талах оонньуурдара баалларын биллэрэн уол түѳһүгэр хам сыстыбыттара. Таанньыскатын Хадаар оҕуһа куруук Сырдыгын тобулу кэйиэлиирэ да, хаһан да маанылаах ынаҕа иннин биэрбэт этэ. Син биир ханан эрэ быыс-хайаҕас булан, уол илиитигэр бастакынан баар буолара. Олоххо эмиэ биир оннук. Хайа да ыксаллаах түгэӊӊэ, олорон биэрбэккэ, күүстээх санааҕынан, дьулуургунан, самныбат майгыгынан иннин диэки эрэллээхтик хардыылаан, хадаардаах сырдыгы туораатаххына, дьоллоох киһи буоларыӊ саарбаҕа суох. Кыра киһи аны икки сылынан бу алдьархайдаах ыар сэрии бүтэн, ѳрѳгѳйдөөх Улуу Кыайыы буоларын билбэт этэ. Хаһан эрэ үѳрэхтэнэн, убайын кытта тутуспутунан Саха сирин аатырдар, улахан үлэһит үтүѳтэ буолуохтарын эмиэ сэрэйэн да кѳрбѳтѳ. Аҕаларын сырдык аата тиллэн, үйэтитиллэн, кини хорсун быһыытын, чиэһинэй, сиэрдээх майгытын кэлэр кэнчээри ыччакка киэн тутта кэпсиэхтэрин өйүгэр да оҥорон көрбөтө. Ол эрээри кырдьыгы эрэ баардыыр эриирдээх олох чахчытын бу түгэҥҥэ бигэтик ѳйдѳѳбүтэ.