Амма улууһугар Олоҥхо дэкээдэтэ киэҥ хабааннаахтык ыытылла турар. Дьокуускай куоракка кинигэлэр сүрэхтэниилэрэ, быыстапкалар үгүс киһини түмтүлэр. Дэкээдэ түмүктүүр тэрээһинэ Ил Түмэн аччыгый мунньахтыыр саалатыгар буолан ааста. Кулун атах тула кэпсэтиини Амма улууһун баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Ньургуйаана Илларионова салайан ыытта.
“Дьокуускай куоракка ыытыллыбыт үгүс тэрээһиннэри уонна Аммабытыгар ыытыллыбыт Олоҥхо ыһыаҕын түмүктүүр тэрээһининэн “Кулун — aтах — өбүгэ быстыбат ситимэ» диэн “төгүрүк остуол” буолла. Олус сэргэхтик, дириҥ ис хоһоонноохтук барда. Бу тэрээһини улууспут дьаһалтата, улуус култуураҕа уонна норуот айымньытын салаата, кулун атах култуурата көстүбүт Болугур нэһилиэгэ иилээн-саҕалаан ыыттылар. Барыта 50 киһи кыттыылаах сэргэх кэпсэтии буолла. Манна өрөспүүбүлүкэ култуураҕа уонна духуобунай сайдыыга миниистирин бастакы солбуйааччы Мария Турантаева быйылгы Аммаҕа ыытыллыбыт Олоҥхо Ыһыаҕын уратытынан Кулун Атах култуурата буолбутун бэлиэтээтэ уонна салгыы аммалар тэтимнэрин ыһыктыбакка кимэн киирэн иһэллэригэр баҕа санаатын, эҕэрдэтин тириэртэ. Ону сэргэ археологическай хаһыылар сиэрин-туомун ыытыыга үлэлэспит Мария Маркова, Александра Неустроева, Виктор Стручков, Лена Тимофеева кыттыыны ыллылар уонна бу сайын буолбут ыһыахха Кулун Атах култууратын сиэргэ-туомҥа, алгыска, таҥаска-сапка, иһиккэ-хомуоска туттубуттарын туһунан бэрт интэриэһинэйдик кэпсээтилэр. Болугур нэһилиэгин баһылыга Андрей Петров болугурдар көстүбүт култуураны салгыы үөрэтэргэ эппиэтинэһи сүгэллэрин бары дьэҥкэтик өйдүүллэрин, салгыы археология, история наука учуонайдарын кытта бииргэ ыкса ситимнээхтик үлэни былаанныылларын бэлиэтээтэ уонна кулун атаҕы кытта ситимнээх сэмэй бэлэхтэрин бары ыалдьыттарга туттартаата. Болугурдааҕы Майрод Александрович Ноговицын аатынан култуура киинин уус -уран салайааччыта Евдокия Платонова нэһилиэккэ 2015 сылтан Кулун Атах култууратын сөргүтүү, тарҕатыы тула ыытыллар үлэлэри толору сырдатта. Бары кыттыбыт дьон санааларын этэн олус интэриэһинэй кэпсэтии буолла. Түмүктүүр тылы норуодунай суруйааччыбыт, улууспут баһылыгынан үлэлээбит Дмитрий Федосеевич Наумов эттэ. Онно кини аммалар култуурабытын уруккуттан илдьэ кэлэн тута сылдьарбыт туоһута быйыл сайын буолан ааспыт Олоҥхо ыһыаҕар көһүннэ диэн этэн туран, инники буолар Олоҥхо ыһыахтара аммалар ыыппыт ыһыахтарын курдук таһымнаахтык бардын диэн баҕа санаатын тириэртэ”, — диэн Ньургуйаана Ивановна санаатын сырдатта.
«Кулун атах култуурата, өбүгэ быстыбат ситимэ» төгүрүк остуол аһыллыытыгар Болугур нэһилиэгин «Арчылаана» эбэлэр түмсүүлэрэ (салайааччы Иванова Ульяна Ивановна) айылҕа маанылаах отуттан хатарбыт, илиилэрин сылааһын иҥэрбит «Эбээ чэйинэн» ыалдьыттары күндүлээтилэр.
Мунньахха Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, улуус дьокутааттарын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Владимир Колосов, улуус тимир уустарын түмсүүтүн салайааччыта Роман Алексеев, Болугурга археологическай экспедицияны ыыппыт, историческай наука доктора, Гуманитарнай чинчийэр уонна аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын чинчийэр институт сүрүн научнай үлэһитэ Розалия Бравина, институт сүрүн үлэһитэ, археолог Александра Прокопьева уонна да атыттар кыттыыны ылан санааларын үллэһиннилэр. Кэпсэтии кэмигэр ыытыллыбыт археологическай экпедиция, Кулун Атах култууратын туһунан кылгас документальнай киинэ көрдөрүлүннэ.
“Кэпсэтии олус интэриэһинэй буолла. Элбэҕи иһиттибит, биллибит. Холобура Розалия Иннокентьевна Амма сиригэр-уотугар элбэх археологическай сирдэр баалларын, уникальнай хаһыылар буолбуттарын туһунан кэпсээтэ. «Төгүрүк остуолбут» бэлиэ түгэнинэн Розалия Иннокентьевна Болугурга көстүбүт Кулун Атах култуурата 1118-1300 сылларга, ол эбэтэр 12-с үйэҕэ баар буола сылдьыбытын туоһулуур археологическай радиоуглероднай анализ түмүктээх ыспыраапканы Болугур нэһилиэгэр, улуус архыыбыгар уонна Амма орто оскуолатын кыраайы үөрэтэр түмэлигэр туттарыыта буолла. Бу ыспыраапканан биһиги аммалар култуурабыт 12 үйэттэн баар, үлэлиир диэн историческай докумунуонунан бигэргэннэ.
Розалия Иннокентьевна итини сэргэ былыргы кылыстан ураты өссө сүгэ баар диэн эттэ. Бу сүгэ салайааччы, былаастаах киһи символа диэн этэр. Лөглү Бөҕө көмүллэ сытар сиригэр археологическай чинчийиилэр буолбуттарын кэпсээн туран, кини эмиэ сүгэлээх этэ диир. Уопсайынан бу күн санааларын үллэстибит археологтар Аммаҕа өссө төгүл археологическай чинчийиилэр былааннаналларын, өссө үс сыл устата барыахтара диэн эттилэр. Онон иннибитигэр өссө арыйыылар, интэриэһинэй хаһыылар баар буолуохтара диэн эрэнэбит”, — диэн Роман Александрович санаатын үллэһиннэ.
“Амма олоҕо» хаһыат
Василий КОНОНОВ хаартыскаҕа түһэриилэрэ