Алтан нэһилиэгэр сыллата Саҥа дьыл тыынын биллэрэн, дьону-сэргэни үөрдэ-көтүтэ араас муус оҥоһуктар чочуллаллар. Бу да сылы мүччү түспэккэ, эмиэ муус оҥоһук хараҕы үөрдэ дьэндэйдэ. Онтон муус оҥоһуктары оҥоруу туһунан историяны төһө билэҕит?
Аан бастакы муус оҥоһуктар 300-кэ сыл аннараа өттүгэр Кытай Харбин куоратын кытыы сытар нэһилиэнньэлээх пууннарыгар баар буолбуттара биллэр. Олохтоох балыксыттар муустан кыһыллыбыт банаардарынан тутталлара. Аныгы үйэҕэ саҥа дьыл саҕана биһиги тэрилтэлэрбит, дьиэлэрбит тиэргэннэрин муус банаардары оҥорон киэргэтэрбит курдук кытайдар бүтэй корзиналарга уу кутан тоҥороллоро, ортотун дьөлөн чүмэчини туруораллара. Балыктаан бүтэн төннөллөрүгэр банаардарын биэрэккэ хаалларан кэлэллэрэ. Оҕолор барахсаттар онно күннүүллэрэ, банаардары хомуйан кыһыҥҥы бырааһынньыктар устата оонньууллара. Кэм-кэрдии ааспытын кэннэ бу оонньуулар муус банаардар бэстибээллэригэр кубулуйан, кэлин 1960 сыллар саҕаланыылара муус оҥоһуктар бэстибээллэригэр тиийэ сураҕырбыта. Онтон, күн бүгүн Харбин куорат олохтоохторо тохсунньу, олунньу ыйдарга бэртээхэйдик чочуллан оҥоһуллубут муус оҥоһуктары сынньалаҥ пааркаларыгар көрөн харахтарын сымнаталлар. Төһө да сурулларынан, муус оҥоһуктар бастакынан кытайга бэлиэтэммиттэрин үрдүнэн, аан дойдуга билиниини ылбыт муустан оҥоһуллубут сүдү архитектура арассыыйа сатабыллаах маастардарынан оҥоһуллубута ахтыллар. Өссө 18-с үйэ ортотугар, чуолаан 1740 сыллаахха Санкт-Петербург куоратыгар императрица Анна Иоанновна өлөр ыарыытыгар ылларан сытар кэмигэр, кини ыйааҕын чэпчэтээри муус дьиэ тутуллубута, онно миэбэлэ, иһитэ-хомуоһа, түннүгүн сабыыта, оннооҕор остуолга ыһылла сытар хаартылара муустан чочуллан оҥоһуллубутун көрбүт эрэ бары сөҕө-махтайа саныыллара. Эбиитин муус камиҥҥа угуллубут муустан кыһыллыбыт мастара нефть көмөтүнэн таһырҕаччы умайа тураллара бэйэтэ туһунан эриэккэс көстүү этэ. Ол да буоллар, муус скульптуралары оҥорууга аан дойдутааҕы бэстибээллэри ыытыы үгэһэ Японияҕа олохтоммута.
Биһиги Алтаммытыгар эмиэ сыллата саҥа дьыл тыынын биллэрэн, дьону-сэргэни үөрдэ-көтүтэ араас муус оҥоһуктар чочуллаллар. Ол курдук, нэһилиэк сүрүн суолугар турар чааһынай урбаанньыт Алексей Адамов «Туйгун» маҕаһыынын иннэ уоттаах-күөстээх муус дьуолканан киэркэйэн турара олохтоохторго, ыалдьыттарга үүнэн эрэр саҥа сыл тыынын киллэрэр. Кыра нэһилиэк буоларбыт быһыытынан үтүө сонун тута нэһилиэги тилийэ көппүтэ. Ленскэй Чамчатыттан төрүттээх Александр Иннокентьевич Захаров салалтатынан чочуллубутун сэргии иһиттибит. Александр муустан кыһан оҥоруунан дьарыктаммыта номнуо сүүрбэттэн тахса сыл буолбут. Төрөөбүт нэһилиэгэр сыллата муус оҥоһуктары чочуйан дьону-сэргэни үөрдэр эбит. Быйыл Алтаҥҥа олорор кыыһыгар игирэ сиэннэрин көрсөргө көмө-ньыма буолаары кыстыы кэлбит. Уус киһи диэх курдук, ханна да тиийдин талааннаах тарбаҕа айа-тута сырыттаҕа. «Туйгун» маҕаһыыннаах Алексейдыын түҥүрдүү буолаллар, онон иккиэн сүбэлэрин холбоон мууһу ылары ааҕан туран нэдиэлэ устата чочуйан дьуолканы дьэндэппиттэр. Нэһилиэк тупсаҕай көстүүтүгэр олохтоох нэһилиэнньэ кыттыһара махталлаах дьыала. Түгэнинэн туһанан, дьону-сэргэни үөрдэ-көтүтэ муус оҥоһук дьэндэппит урбаанньыт Алексей Адамовка, маастар Александр Захаровка олохтоох дьаһалта аатыттан истиҥ махталбытын биллэрэбит. Үүнэн эрэр сылга үлэҕит таһаарыылаах, туппуккут тупсаҕай, ылсыбыккыт ыпсарыылаах буоларыгар баҕарабыт.
Татьяна АТЛАСОВА