Сэргэ Бэс бөһүөлэгэр Амма улууһун тимир уустара түмүстүлэр. Уустар Амма өрүс биэрэгиттэн хомуллубут тимир руда таастартан болгуо тимир уһааран олохтоохторго көрдөрдүлэр. Бу тэрээһини улуус тимир уустарын түмсүүтэ көҕүлээтэ.
Бу күн улууспут нэһилиэктэриттэн тимири кытта доҕордоспут, уһаарыан, уһаныан баҕалаах уолаттар, Чапчылҕантан Александр Карамзин, Илья Артемьев, өрөспүүбүлүкэ Судаарыстыбаннаһын күнүн көрсө “Гражданскай килбиэн” бэлиэнэн наҕараадаламмыт Игнатий Устинов, Бөтүҥтэн Михаил Алексеев, Константин Попов, Сахаяр Чабыкин, Амматтан Нестор Онуфриев, Сатаҕайтан Алексей Скрябин кэлэннэр Сэргэ-Бэс бөһүөлэгэр олорор уус Альберт Фомин тэлгэһэтигэр муһуннулар. Уолаттар тимири уһаарыы курдук бэртээхэй тэрээһини дьоҥҥо-сэргэҕэ бэлэхтээтилэр. Бу күн Амма эбэбит кытылыттан хомуллубут тимир руда тааһыттан болгуо тимир уһааран көрдөрдүлэр. Чуолаан бу күн уһаарыыга туттуллубут тимири Альберт Сэргэ-Бэс кытылыттан хомуйбут. Тимири 2 оһоҕунан уһаардылар, биирэ былыргылыы туой (Альберт Фомин бэйэтэ толкуйдаан оҥорбут оһоҕо), иккис оһох олохсуйбут ньыманан — кирпииччэ. Тэрээһин күнүс 12 чаастан саҕаламмыта. Оһохторго көмөрү уонна руданы хардары-таары толору кутан, хататынан сах саҕаттан саҕыллан кэлбит уотунан саҕан оттубуттарын кэннэ, Амма улууһун тимир уустарын түмсүүтүн салайааччыта Роман Алексеев мустубут дьону дьоро күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Ыалдьыттар сиэри тутуһан оттуллубут оһохторун арыылаах алаадьынан, саламаатынан аһаттылар, алҕаатылар.
“Иллэрээ сылтан уустара мустан Амма кытылыттан Болугур нэһилиэгин Сырдык учаастагыттан, Бөтүҥтэн тимирдээх тааһы руданы хомуйан уһааран боруобаламмыппыт. Бу өбүгэ умнууга хаалбыт үтүө үгэһэ. Баҕа санаабыт хас биирдии нэһилиэккэ уустар уонна тимири уһаарар оһохтор баар буолуохтаахтар диэн. Уус оҥоһуктарын хаһыылартан булан дойдубут историятын үөрэтэбит. Бу курдук нэһилиэктэринэн кэрийэ сылдьан тимир уһаарыытын дьоҥҥо көрдөрүү, билиһиннэрии, опыт атастаһар үтүө үгэспит буолар. Ол курдук Чапчылҕаҥҥа, Аммаҕа, Бөтүҥҥэ, Сатаҕайга сырыттыбыт”, — диэн Роман Александрович кэпсээтэ.
Уһанар оһох тохтоло суох 7-8 чаас устата умайар кэмигэр температурата 2000-тан тахса кыраадыска тиийэр. Бастаан руданы үлтүрүтэ охсон, бытарытан, сиидэлииллэр. Чааһынан, мүнүүтэтинэн, температуратынан көрөн көмөр уонна үлтүрүтүллүбүт тимир руданы анал мээрэй иһитинэн баһан кутан иһэллэр, Уһаарыы уһун уонна чэпчэкитэ суох үлэ. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн уустар ону мустубут дьоҥҥо барытын быһааран, көрдөрөн сиһилии кэпсээн истилэр. Тимир ууллан истэҕин аайы оһоххо эрдэ бэлэмнээбит сирдэринэн көйөн куһаҕанын, ол эбэтэр шлагын сүүрдэллэр, онтон тутатына төттөру бүөлээн сыбаан иһэллэр.
“Көмөрү Чапчылҕаҥҥа анаан-минээн бэлэмниибит. Ол аата тиит маһы анал хаһыллыбыт сиргэ тыынын хаайан, көмөн уматабыт, ол иһин көмөр диэн аатырар. Өбүгэлэрбит маннык уһааран, эллээн тимир ылан, туттар сэп-сэбиргэл оҥостон кэллэхтэрэ. Уһааран ылбыт тимир болгуону сойбутун кэннэ аны туспа оһоххо уматан, кытардан таһааран, таптайан, ол эбэтэр эллээн, шлагын ылан быраҕан дьэ туттуллар тимир арааһын ылабыт: сымнаҕас тимир, сүрэх тимир, атыыр тимир. Оннук көрүҥэ элбэх. Сымнаҕас тимиртэн дьиэҕэ-уокка туттуллар тэрили, холобур кыптыый, сүүтүк, инньэ, хатат, аан хатыыра, хомус, онтон кытаанах тимиртэн уһуктаах-биилээх, холобур, быһах, сүгэ, батыйа, хотуур уо.д.а. оҥоһуллаллар. Былыр орто уус киһи уһаныытынан биир дьиэ иһигэр туттарга 44 тимир оҥоһук арааһа баар буолар эбит. Александр Михайлов диэн биһиги биир идэлээхпит билигин ону үөрэтэ, онон дьарыгыра сылдьар. Биһиги Аммабыт тимирдээх тааһынан баай. Онон өбүгэлэрбит уһанан кэлбит төрүт дьарыктарын сөргүтэн ыччат дьоммутугар көрдөрөн, үөрэтэн уһаныынан дьарыктаныыны тилиннэриэхпитин баҕарабыт”, — диэн Игнатий Устинов уһаарыы туһунан билиһиннэрэр.
“Амма кытылыттан бастаан тимирдээх тааһы көрдөөн булан, мунньан чөмөхтөөн баран уматабыт, ол аата сиигин таһаарабыт, бөҕүн ыраастыыбыт. Умаппатахха кини магнитка сыстыбат, куһаҕана, кирэ түстэҕинэ эрэ биирдэ магнитка сыстар буолар. Онтон сойбутун кэннэ аны үлтүрэтэбит, бытарытабыт. Биһигини былырыын Эмистэн Александр Михайлов уонна Сатаҕайтан өрөспүүбүлүкэ уустарын сойууһун салайааччыта Александр Терентьев-Айгын Уус үөрэппиттэрэ. Нэһилиэктэри кэрийэн ыччаттарга, нэһилиэнньэҕэ маннык тимири уһааран көрдөрөбүт. Соморсуҥҥа аны мустуохпут диэн былаанныыбыт. Онно тимир кыһатын туппуттара”, — диэн этэр эмиэ Чапчылҕантан сылдьар Александр Карамзин.
Альберт Фомин — биһиги нэһилиэк, улуус эдэр уустарыттан биирдэстэрэ. 4 оҕолоох эдэр ыал аҕата, бөһүөлэккэ аҕалар түмсүүлэрин салайааччыта. Кэргэнинээн Анастасиялыын олоххо дириҥ сахалыы көрүүлээхтэр.
“Бүгүн барыта 9 уус түмсэн, урукку уус өбүгэлэрбит уһанар таһымнарын дьоҥҥо көрдөрө сатаатыбыт. Уһаныы диэн улахан физическэй, химическэй процесс. Тимирдээх таастан тимир уулларан таһаарабыт. Тимирдээх таас сир аайы кэриэтэ баар. Топонимиканы интэриэһиргиир буоллахха, улуус-улуус аайы “Тимир умаппыт”, “Тимир уһаарбыт” диэн сирдэр бааллар. Ол аата сахалар түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит дьарыкпыт буолар. Урут көҥүллэммэт буолан, сүтэ-симэлийэ сылдьыбыт дьарык. Бу биһиги Сулҕаччыбытыгар “Тимир умаппыт” диэн сир баар. Нэһилиэкпит биллэр ууһа, сэрии, үлэ бэтэрээнэ Стручков Евграфий Константинович-Уус Ааппый кэпсииринэн Сулҕаччыга былыр Туппалдьаайы биэрэгиттэн уонна Сэргэ-Бэскэ Маапа кытылыттан тимирдээх тааһы хомуйан, Тимир умаппыкка тиэйэн илдьэн уматаллара үһү. Ол сир куруҥ маһа ураты суостааҕынан биллэр эбит. Ол аата манна эмиэ дьарыктана, уһаара сырыттахтара. Саха дьоно туттар, бултуур-алтыыр тэриллэрин барытын уустар оҥордохторо. Былыргы историческай, археологическай хаһыыларга улахан булумньулар үксэ тимир туттар сэп-сэбиргэл буолар. Оннук булумньу нөҥүө дьон-норуот хайдах үлэлээн-аһаан, тугу туттан олорбутун билэбит, үөрэтэбит. Өбүгэ үгэһин сөргүтээһин буолла. Уһаары кэмигэр уот умайан, буруо-тараа тахсан сир-дойду ырааһырар дииллэр. Ол аата иккис өрүппүт, ырааһырдыы үлэтэ, ыраастанныбыт”, — диэн Альберт Константинович сырдатар.
Дьэ ити курдук, 12 чаастан саҕалаан, киэһэ 6-7 чааска диэки уһаарыллан сүп буолбут тимири болгуону таһаардылар. Кыстыкка ууран, балтанан охсон эллиир чиэһи дьаһалта баһылыгар Артем Степановка, 2-с оһох тимирин эллиир чиэһи Герман Христофоровка уонна Максим Тарасовка биэрдилэр. Эргитэ сылдьан охсон ыраастаан, куһаҕана түспүтүн кэннэ сонно тута тымныы уган сойуттулар уонна үгэс быһыытынан ыйааһыннаатылар. Бастакы оһохтон 4 киилэ, 2-с оһохтон 4 киилэттэн тахса, онон холбоон 8 киилэ 812 грамм болгуо тимир кэллэ. Үөрүүлээх чааска бастакы туой оһоххо уһаарыллан тахсыбыт болгуо тимир аҥаарын Сулҕаччы, аҥаарын Сэргэ-Бэс музейыгар бэлэх ууннулар. Олохтоох дьаһалта баһылыга Артем Германович Степанов, баһылыгы солбуйааччы Василий Александрович Неустроев эҕэрдэ тыл эттилэр, дьаһалта аатыттан наҕараада туттардылар. Маны таһынан Герман Христофоров өбүгэ үйэлээх үгэһин тарҕатар, сөргүтэр эдэр ууска махтанан бэйэтин сэмэй бэлэҕин туттарда. Итинник дьоро күн буолан ааста. Көрдүбүт, сөхтүбүт, ыраастанныбыт. Уус уолаттарга махтал буоллун!
Елена ПОПОВА.